• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حج بلدی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حج بلدی ادای حج به نیابت از دیگری از وطن یا هر مکانی جز مواقیت است. فقیهان شیعه و اهل سنت درباره بلد مورد بحث اختلاف نظر دارند؛ برخی منظور از آن را وطن میت یعنی محل زندگی او دانسته‌اند، بعضی دیگر بلدی را که میت در آن درگذشته و عده‌ای محلی را که شخص میت در آن مستطیع شده به عنوان بلد وجوب نیابت در حج می‌دانند.
یکی از مصادیق حج بلدی حجةالاسلام است. کسی که حج بر وی واجب شده و مستطیع گردد و آن را انجام ندهد تا بمیرد باید بجای او نائب گرفته شود. اما در اینکه هزینه آن از اصل مال باشد یا ثلث یا هر دوی آن و اینکه نیابت از بلد میت باشد یا از میقات، میان فقهاء اختلاف نظر وجود دارد.
حج نذری، حج مستحبی مورد وصیت و حج به نیابت از شخص زنده عاجز از دیگر مصادیق حج بلدی به شمار می‌رود.


بلد در لغت به معنای سرزمین و وطن است.
[۱] فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج۸، ص۴۲، به کوشش المخزومی و السامرائی، دارالهجره، ۱۴۰۹ق.    
[۲] راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ص۵۹، به کوشش صفوان عدنان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ق.    
[۳] ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۳، ص۹۴، بلد، قم، انتشارات ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.    
حج بلدی، در اصطلاح فقها، حجی است که حج‌گزار، به نیابت از شخص متوفّی یا عاجز، از سرزمین محل سکونت یا استطاعت او، آن را آغاز کند؛ به‌گونه‌ای که سفر حج (مقدمه) و مناسک حج (ذی المقدمه) هر دو به نیابت از منوب عنه انجام شود.
[۴] سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۲۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
[۵] حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۲، ص۸۷۱، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.    
[۶] خویی، سیدابوالقاسم، مستند العروة الوثقی، ج۲۶، ص۲۵۸، کتاب الاجاره، قم، انتشارات موسسه احیاء آثار الامام الخویی/ دارالعلم.    
البته درباره مراد از «بلد میت»، میان فقها، اختلاف نظر وجود دارد. اصطلاح حج بلدی در احادیث ریشه دارد و فقها، از تعابیر احادیث (مانند «البلد الذی مات فیه»
[۷] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۰۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
آن را برگرفته‌اند. در برابر این اصطلاح، حج میقاتی قرار دارد که مراد از آن، حجی است که از مواقیت (مکان‌های خاص احرام بستن) آغاز می‌شود.
[۸] مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، ص۳۹۴-۳۹۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
[۹] سلار، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویه فی الاحکام النبویه، ص۱۰۶-۱۰۸، به کوشش محسن حسینی امینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، ۱۴۱۴ق.    


مراد از «بلد میت» در حج بلدی، به نظر بیشتر فقیهان امامی، به استناد تبادر لغوی و اطلاق عرفی، بلد میت بر وطن، همان وطن، یعنی محل زندگی اوست.
[۱۰] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، ج۱۴، ص۱۹۰، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
[۱۱] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۱۹۲، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
[۱۲] نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۳۲۶-۳۲۷، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.    
[۱۳] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۶، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
ولی برخی دیگر، مراد از آن را سرزمینی می‌دانند که میت در آن‌جا مرده است.
[۱۴] مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، ج۶، ص۸۰، به کوشش مجتبی عراقی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    
[۱۵] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۸۷، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
[۱۶] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۵، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
مستند آنان، افزون بر حدیث زکریا بن آدم
[۱۷] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۰۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۱۸] حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۱۱، ص۱۶۷، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.    
که در آن عبارت «البَلَد الَّذِی ماتَ فیه» آمده، این استدلال است که آخرین مکانِ مکلف بودن میت به حج، همان مکان فوت اوست.
[۱۹] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۵، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
[۲۰] حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۲۶۵، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
[۲۱] موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعه الامام الخویی، ج۲۶، ص۲۶۴، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.    
بعضی دیگر با حمل کردنِ حدیث زکریا بن آدم بر صورت وصیت کردن میت به حج بلدی، به تخییر میان محل فوت و وطن عرفی قائل‌اند.
[۲۲] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۵، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
شماری از فقهای امامی بر آنند که بلد میت، همان سرزمینی است که وی در آن مستطیع و حج بر او واجب شده است.
[۲۳] حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۹۶، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
[۲۴] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۱۹۱-۱۹۲، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
[۲۵] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۱۹۴، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
[۲۶] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۶، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    

برخی از فقیهان امامی و حنفی بر آنند که اگر میت، دو یا چند وطن داشته باشد، باید از نزدیک‌ترین آن‌ها به میقات، حج نیابتی به جا آورد؛ مگر این‌که ورثه، به نیابت از وطن دورتر، راضی باشند یا اجرت نیابت از دو وطن یکسان باشد که در این صورت نیابت از هر کدام جایز است.
[۲۷] ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۳، ص۱۱۸-۱۱۹، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
[۲۸] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۱۹۱، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
[۲۹] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۹، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    


مهم‌ترین مصادیق حج بلدی، در منابع فقهی امامی و اهل سنت، عبارت‌اند از:

۳.۱ - حجة الاسلام

به نظر فقهای امامی،
[۳۰] محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۷۵۹، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.    
[۳۱] حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۲، ص۶۵۶، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.    
[۳۲] شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۲۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
شافعی
[۳۳] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۴۴، دارالفکر.    
[۳۴] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۰۹، بیروت، دارالفکر، ۱۱۲، ۱۱۶.    
[۳۵] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۱۲، بیروت، دارالفکر.    
[۳۶] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۱۶، بیروت، دارالفکر.    
و حنبلی
[۳۷] ابن‌قدامه، ابوعبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۳۴، دارالکتاب العربی، بیروت.    
[۳۸] بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، ج۲، ص۳۹۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
اگر کسی که حج بر عهده او استقرار یافته، یعنی حج بر او واجب شده ولی آن را در زمان خود به جا نیاورده است بمیرد، باید به نیابت از او حج به جا آورده شود و هزینه آن، از اصل مال وی، تامین گردد. حنفیان
[۳۹] سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۲۶، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
[۴۰] کاشانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۲۲۱، پاکستان، مکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق.    
و مالکیان
[۴۱] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۳، ص۳، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
[۴۲] دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۱۸-۱۹، احیاء الکتب العربیه.
بر آنند که تنها در صورتی که میت وصیت کرده باشد، باید از ثلث مالش به نیابت از او حج گزارده شود.
[۴۳] سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۲۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
[۴۴] کاشانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۲۲۲، پاکستان، مکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق.    
به نظر فقیهان شافعی
[۴۵] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۱۰، بیروت، دارالفکر.    
[۴۶] مزنی، اسماعیل بن یحیی، مختصر المزنی، ص۶۲، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
و بیشتر فقهای امامی،
[۴۷] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش محمدباقر بهبودی و سید محمدتقی کشفی، نجف، مطبعه الحیدریه، ۱۳۸۷ق.    
[۴۸] سبزواری، محمدباقر، کفایة الاحکام، ج۱، ص۲۸۴، به کوشش الواعظی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۳ق.    
[۴۹] المشهور طباطبایی یزدی، سیدمحمد کاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۳-۴۶۴، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
در نیابت حج از میت، در صورتی که میت به حج بلدی وصیت کرده باشد یا قرینه‌ای بر اراده آن باشد، باید حج بلدی به جا آورده شود. ولی هزینه مازاد بر حج میقاتی، از ثلث مال او تامین می‌گردد؛ اما در صورت تعیین نشدن مکانی خاص در وصیت و فقدان قرینه کافی بر آن، نیابت از بلد میت لازم نیست. بلکه نایب گرفتن از میقات کفایت می‌کند؛ زیرا محل شروع حج، میقات است و مقدّماتی چون سفر، از بلد تا میقات و صرف هزینه برای آن، خارج از اصل حج است.
[۵۰] حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، ج۴، ص۱۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
[۵۱] موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعه الامام الخویی، ج۲۶، ص۲۶۰، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.    
حتی به نظر برخی فقها، هر نوع وصیت به حج، در صورت فقدان قرینه، به حج میقاتی انصراف دارد نه حج بلدی.
[۵۲] نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۱۴۱، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    

در مقابل، فقهای مالکی
[۵۳] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۹، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
[۵۴] دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۱۲، احیاء الکتب العربیه.
[۵۵] دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۱۹، احیاء الکتب العربیه.
و حنفی
[۵۶] سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۲۷، ص۱۷۳، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
[۵۷] سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۲۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
[۵۸] کاشانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۲۲۲، پاکستان، مکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق.    
و برخی از فقهای امامی
[۵۹] طوسی، محمد بن حسن، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، ص۲۰۳، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.    
[۶۰] طوسی، محمد بن حسن، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، ص۲۸۳، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.    
[۶۱] ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۶۴۸-۶۴۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
[۶۲] ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۵۱۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
[۶۳] نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۳۲۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.    
بر آنند که باید از بلد میت نایب گرفته شود. به نظر برخی فقیهان امامی، در صورتی که اموال میت برای نیابت از بلد او کافی باشد، باید نیابت از بلد و در غیر این صورت، باید از نزدیک‌ترین محل ممکن به آن بلد باشد.
[۶۴] شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۱۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
[۶۵] شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۲۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق. ج۱، ص۳۲۶.    
[۶۶] المشهور طباطبایی یزدی، سیدمحمد کاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۳، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
فقیهان حنبلی نیابت را از محلی واجب می‌دانند که حج در آن بر میت واجب شده است.
[۶۷] ابن‌قدامه، ابوعبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۳۴، دارالکتاب العربی، بیروت.    
[۶۸] بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، ج۲، ص۳۹۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    

مستند فقهای قائل به وجوب حج از بلد، افزون بر احادیث،
[۶۹] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۰۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
آن است که وجوب حج بر میت، از سرزمین محل استقرار او بوده است؛ در نتیجه، قضای آن، یعنی نیابت نیز باید از همان بلد باشد.
[۷۰] سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۲۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
[۷۱] کاشانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۲۲۲، پاکستان، مکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق.    
[۷۲] مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، ج۶، ص۸۲، به کوشش مجتبی عراقی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    
[۷۳] مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، ج۶، ص۱۵۰-۱۵۱، به کوشش مجتبی عراقی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    

به علاوه، اگر شخص زنده بود، ادای حج از بلد بر او واجب بود و پس از فوت، تکلیف حج از بدن او ساقط می‌شود، ولی در مال او باقی می‌ماند.
[۷۴] ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۵۱۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
پاسخ منتقدان این نظر، آن است که وجوب حج از بلد برای میت، در زمان حیات وی، وجوب شرعی نیست بلکه وجوبی عقلی است؛ زیرا انجام یافتن حج عقلاً منوط بدان است. از این رو اگر میت در زمان حیات خود با انگیزه‌ای جز حج به میقات می‌رسید، می‌توانست از همان جا حج را به جا آورد و حجش صحیح بود. حتی اگر وجوب مقدمات حج در زمان حیات، وجوبی شرعی (نه عقلی) تلقی شود، از آن روست که حج گزاردن بدون پیمودن مسیر بلد تا میقات ممکن نیست. ولی پس از مرگ، با نایب گرفتن از میقات، انجام یافتن حج ممکن است.
[۷۵] محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۷۶۰، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.    
[۷۶] مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، ج۶، ص۸۲-۸۳، به کوشش مجتبی عراقی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    

به فتوای فقیهان امامی، در صورتی که نایب گرفتن از میقات ممکن نباشد و تنها از بلد میت امکان‌پذیر باشد، واجب است از بلد نایب گرفته شود و در این صورت همه هزینه آن، از اصل مال، تامین می‌شود. البته به نظر برخی فقها باید حج نیابتی به تاخیر‌ انداخته شود تا زمانی که امکان نایب گرفتن از میقات فراهم شود.
[۷۷] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۸۸، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
[۷۸] نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۳۲۰، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.    
[۷۹] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۴، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
[۸۰] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۷-۴۶۸، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    

به نظر فقیهان امامی، در صورتی که میت به حج بلدی وصیت کرده باشد، ولی ثلث مال او برای تامین هزینه مازاد بر حج میقاتی کافی نباشد و ورثه نیز به تامین آن از اصل مال راضی نباشند، وصیت میت به حج بلدی باطل است و باید برای او حج میقاتی به جا آورده شود.
[۸۱] نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۱۵۳، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
[۸۲] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۵، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
[۸۳] حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۲۶۵، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
البته در فقه امامی
[۸۴] حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۹۸، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
[۸۵] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۱۴۸، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
[۸۶] اشتهاردی، علی‌پناه، مدارک العروة الوثقی، ج۲۴، ص۳۱۸، تهران، انتشارات اسوه، ۱۴۱۷ق.
و حنفی
[۸۷] کاشانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۲۲۲، پاکستان، مکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق.    
این دیدگاه نیز مطرح شده که آغاز سفر حج نیابتی باید از سرزمینی باشد که با توجه به مال میت، ادای حج امکان‌پذیر است. اگر میت، در وصیت خود، سرزمینی جز وطن خود را به عنوان مبدا سفر حج معین کرده باشد، برخی عمل به چنین وصیتی را لازم و برخی غیر ضروری دانسته‌اند.
[۸۸] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۸۸، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
[۸۹] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۶، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
[۹۰] موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعه الامام الخویی، ج۲۸، ص۱۰۴، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.    

بر پایه دیدگاه صحّت حج میقاتی برای میت، لازم نیست حج نیابتی لزوماً از میقات یا نزدیک‌ترین مکان به میقات انجام یابد، بلکه ادای حج، از هر سرزمینی، کافی است؛ نهایت آن‌که هزینه سفر از آن سرزمین تا میقات را نمی‌توان از اصل مال میت -یا از ثلث مال او در صورت فقدان وصیت- تامین کرد.
[۹۱] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۶-۴۶۷، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
[۹۲] حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۲۶۸، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
[۹۳] حسینی شاهرودی، سیدمحمود، کتاب الحج، ج۱، ص۳۰۴، مقرر جناتی، قم، انصاریان، ۱۴۰۲ق.
به نظر برخی فقیهان امامی، اگر اموال میت برای حج میقاتی کافی نباشد و تنها برای حج از میقات اضطراری، مانند مکه یا ادنی الحل کافی باشد، واجب است نیابت حج برای وی از همان میقات اضطراری صورت گیرد و در صورتی که تنها حج بلدی و حج از میقات اضطراری ممکن باشد، باید حج بلدی به جا آورده شود و هزینه آن از اصل مال تامین گردد.
[۹۴] نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۳۲۰-۳۲۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.    
[۹۵] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۷، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
[۹۶] سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۱۷۰، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    

برخی فقیهان امامی بر آنند که اگر به وصیت حج بلدی با دقّت عمل نشود و مثلاً حج از میقات ادا شود، چنین حجی صحیح است. ولی برخی دیگر اجزای این حج را منوط به ناآگاهی نایب از وجوب حج بلدی دانسته‌اند.
[۹۷] شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۱۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
[۹۸] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۵، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
[۹۹] حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۲۶۵، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
در صورتی که دیدگاه مرجع تقلید، میت و وارث درباره وجوب حج بلدی یا میقاتی متفاوت باشد، دیدگاه مرجع تقلید میت ملاک عمل خواهد بود و اگر نظر مرجع تقلید وارثان درباره وجوب حج بلدی یا میقاتی مختلف باشد، هر یک باید به نظر مقلَّد خود عمل کند، ولی پرداخت هزینه سفر از بلد تا میقات، بر عهده کسی است که مقلَّد او به وجوب حج بلدی قائل است.
[۱۰۰] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۹-۴۷۰، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
[۱۰۱] حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۲۷۲-۲۷۵، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
[۱۰۲] حسینی شاهرودی، سیدمحمود، کتاب الحج، ج۱، ص۳۰۵-۳۰۸، مقرر جناتی، قم، انصاریان، ۱۴۰۲ق.


۳.۲ - حج نذری

بنا بر فقه امامی و شافعی، حج نذری که میت آن را به جا نیاورده، از نظر بلدی یا میقاتی بودن، مانند حج واجب (حجة الاسلام) است؛ یعنی در صورت معین نبودن میقاتی یا بلدی بودن نذر حج، بنا بر نظر مشهور، از میقات و بنا بر نظر غیر مشهور، از بلد ادا می‌شود.
[۱۰۳] نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین و عمده المتقین، ج۳، ص۱۳، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.    
[۱۰۴] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج۲، ص۱۵۵، قم، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.    
[۱۰۵] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۹، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
بیشتر فقیهان امامی، به استناد احادیث
[۱۰۶] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۷، ص۴۵۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۱۰۷] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۰۳، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
و ادله دیگر،
[۱۰۸] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۱، ص۱۸۱، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
بر آنند که در صورت نذر حج یا عمره با پای پیاده، این حج باید بلدی باشد.
[۱۰۹] حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج۲، ص۱۰۷، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
[۱۱۰] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج۱۱، ص۳۲۰، قم، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.    
[۱۱۱] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۲۲۴-۲۲۵، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
فقیهان شافعی در صورت معین نشدن حج یا عمره در نذر (مانند آن‌که کسی نذر کند که پیاده به سوی بیت‌الله الحرام برود) گفته‌اند که باید از بلد، احرام بسته شود و حج‌گزار پیاده راهی بیت‌الله الحرام شود. ولی در صورت تعیین حج یا عمره در نذر، آنان دو دیدگاه دارند: «احرام از بلد و احرام از میقات».
[۱۱۲] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه الشافعی، ج۱۵، ص۴۷۳، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
[۱۱۳] هیتمی، احمد بن محمد، تحفه المحتاج الی ادله المنهاج، ج۱۰، ص۸۹، عبدالله بن سعاف لحیانی، دار حراء.    
برخی از مالکیان
[۱۱۴] ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، ج۱، ص۴۵۷، به کوشش محمد محمد موریتانی، ریاض، مکتبه الریاض الحدیثه، ۱۴۰۰ق.
و حنفیان
[۱۱۵] بابرتی، محمد بن محمد، العنایة شرح الهدایه، ج۳، ص۱۷۵، دارالفکر.
بر آنند که اگر نذر به صورت مطلق باشد و مکان آغاز حج پیاده معین نشده باشد، ابتدای حرکت پیاده، از هنگام احرام خواهد بود. ولی برخی دیگر از آنان، آغاز حج پیاده را از بلد می‌دانند.
[۱۱۶] ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستذکار، ج۵، ص۱۷۹، به کوشش سالم محمد عطا و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.    
[۱۱۷] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۴، ص۵۱۲، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
[۱۱۸] بابرتی، محمد بن محمد، العنایة شرح الهدایه، ج۳، ص۱۷۵، دارالفکر.
بر پایه فقه مالکی،
[۱۱۹] ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، ج۱، ص۴۵۷، به کوشش محمد محمد موریتانی، ریاض، مکتبه الریاض الحدیثه، ۱۴۰۰ق.
حنفی
[۱۲۰] شیخی زاده، عبدالرحمن بن محمد، مجمع الانهر فی شرح ملتقی الابحر، ج۱، ص۴۶۲، به کوشش المنصور، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.    
و حنبلی،
[۱۲۱] مروزی، اسحاق، مسائل الامام احمد بن حنبل و اسحاق بن راهویه، ج۵، ص۲۱۰۹، مدینه، عمادة البحث العلمی، ۱۴۲۵ق.    
در صورت تعیین شدن بلد به عنوان مکان آغاز حج پیاده، حج پیاده باید بلدی باشد.

۳.۳ - حج مستحبی مورد وصیت

به نظر فقیهان امامی،
[۱۲۲] حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۱۷۴، قم، انتشارات موسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۵ق.    
[۱۲۳] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۱۴۹-۱۵۰، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
[۱۲۴] حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۲۷۲، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
شافعی
[۱۲۵] نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین و عمده المتقین، ج۵، ص۱۷۹-۱۸۰، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.    
و حنبلی،
[۱۲۶] ابن‌قدامه، ابوعبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۳۵، دارالکتاب العربی، بیروت.    
موضوع وجوب حج بلدی یا میقاتی، افزون بر حج واجب، درباره وصیت به حج مستحبی نیز مطرح می‌شود. هرگاه میت به ادای بیش از یک بار حج وصیت کند، هزینه حج واجب او از اصل مال و هزینه حج‌های دیگر (حج‌های مستحبی) از ثلث مال او تامین می‌شود.
[۱۲۷] حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۹۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
اگر وصیت او صریحاً به حج مستحبی باشد، هزینه آن از ثلث اموالش برداشته می‌شود. چنانچه اموال مزبور (ثلث) برای حج بلدی کافی باشد، حج بلدی ادا می‌گردد و چنان‌چه کافی نباشد، از مکانی که آن اموال کفایت کند، برایش حج گزارده می‌شود.
[۱۲۸] ابن‌قدامه، ابوعبدالله، المغنی، ج۳، ص۱۹۷، دارالکتاب العربی، بیروت.    
[۱۲۹] حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج۲، ص۱۰۴، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
[۱۳۰] حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۹۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    


۳.۴ - حج به نیابت از شخص زنده عاجز

بنا بر نظر مشهور امامیان،
[۱۳۱] حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۲، ص۸۶۲، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.    
[۱۳۲] حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۱۹۱، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
[۱۳۳] حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۲۷۰، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
[۱۳۴] موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعه الامام الخویی، ج۲۶، ص۱۹۲-۱۹۷، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.    
[۱۳۵] موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعه الامام الخویی، ج۲۶، ص۲۶۸، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.    
شافعیان،
[۱۳۶] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۱۲-۱۵۵، بیروت، دارالفکر.    
[۱۳۷] شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، ج۱، ص۴۶۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
حنفیان
[۱۳۸] بدرالعینی، محمود بن احمد، البنایه فی شرح الهدایه لمرغینانی، ج۴، ص۱۴۳-۱۴۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.    
[۱۳۹] ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۳، ص۱۰۵-۱۱۰، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
و حنبلیان،
[۱۴۰] ابن‌قدامه، ابوعبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۲۱-۲۲۲، دارالکتاب العربی، بیروت.    
[۱۴۱] بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، ج۲، ص۴۵۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
به استناد احادیث،
[۱۴۲] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۴۰، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
[۱۴۳] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ص۲۱۸، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
[۱۴۴] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۷۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۱۴۵] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۴، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
موضوع ادای حج بلدی یا میقاتی از جانب میت، فرد زنده معذور یا ناتوان از ادای حجی است که حج بر او استقرار یافته، ولی امید برطرف شدن عذر یا ناتوانی را ندارد. چنین فردی باید دیگری را برای ادای مناسک حج اجیر کند. برخی فقهای امامی، ادای حج میقاتی از جانب او را کافی شمرده‌اند. ولی برخی دیگر، مقتضای احتیاط را ادای حج بلدی از جانب او دانسته‌اند.
[۱۴۶] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۷، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
[۱۴۷] موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعه الامام الخویی، ج۲۶، ص۲۶۸، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.    
[۱۴۸] فیاض، محمداسحاق، تعالیق مبسوطه علی العروة الوثقی محمدکاظم یزدی، ج۸، ص۲۳۵، قم، محلاتی، بی تا.    
حنبلیان بر آنند که اگر فردی نیابت ادای حج بلدی را بر عهده گیرد، ولی حج را از میقات به جا آورد، حج او مجزی خواهد بود؛ چون حج از میقات افضل است و اگر حج میقاتی را به صورت حج بلدی به جا آورد نیز حج او مجزی است؛ زیرا حج بلدی، اعمالی فزون‌تر از اصل حج دارد که زیانی به آن نمی‌رساند.
[۱۴۹] ابن‌قدامه، ابوعبدالله، المغنی، دارالکتاب العربی، ج۳، ص۱۸۶، بیروت.
[۱۵۰] ابوالبرکات دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، ج۳، ص۱۸۶، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.
فقیهان مالکی
[۱۵۱] ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستذکار، ج۴، ص۱۶۵-۱۶۶، به کوشش سالم محمد عطا و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.    
[۱۵۲] ثعلبی بغدادی، عبدالوهاب بن علی، التلقین فی الفقه المالکی، ج۱، ص۷۹.    
و معدودی از فقیهان امامی،
[۱۵۳] ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۵۱۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
[۱۵۴] حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۲، ص۶۵۵، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.    
با مناقشه در احادیث مورد استناد، اصولاً ادای حج از جانب شخص زنده ناتوان را واجب ندانسته‌اند.

(۱) ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستذکار، به کوشش سالم محمد عطا و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
(۲) ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۳) کاشانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، پاکستان، مکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق.
(۴) بدرالعینی، محمود بن احمد، البنایه فی شرح الهدایه لمرغینانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
(۵) حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.
(۶) سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۷) حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.
(۸) فیاض، محمداسحاق، تعالیق مبسوطه علی العروة الوثقی محمدکاظم یزدی، قم، محلاتی، بی تا.
(۹) ثعلبی، عبدالوهاب، التلقین فی الفقه المالکی، به کوشش ابی اویس محمد، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۵ق.
(۱۰) طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۱۱) حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، قم، انتشارات موسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۵ق.
(۱۲) نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.
(۱۳) دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی، احیاء الکتب العربیه.
(۱۴) ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه الشافعی، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۱۵) بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
(۱۶) شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
(۱۷) شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.
(۱۸) نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین و عمده المتقین، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
(۱۹) ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.
(۲۰) ابوالبرکات دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.
(۲۱) بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
(۲۲) طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۰ق.
(۲۳) بابرتی، محمد بن محمد، العنایة شرح الهدایه، دارالفکر.
(۲۴) فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، به کوشش المخزومی و السامرائی، دارالهجره، ۱۴۰۹ق.
(۲۵) رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، دارالفکر.
(۲۶) ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، به کوشش محمد محمد موریتانی، ریاض، مکتبه الریاض الحدیثه، ۱۴۰۰ق.
(۲۷) حسینی شاهرودی، سیدمحمود، کتاب الحج، مقرر جناتی، قم، انصاریان، ۱۴۰۲ق.
(۲۸) کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۲۹) بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، به کوشش محمد حسن محمد اسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۳۰) سبزواری، محمدباقر، کفایة الاحکام، به کوشش الواعظی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۳ق.
(۳۱) ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، انتشارات ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
(۳۲) طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، به کوشش محمدباقر بهبودی و سید محمدتقی کشفی، نجف، مطبعه الحیدریه، ۱۳۸۷ق.
(۳۳) شیخی زاده، عبدالرحمن بن محمد، مجمع الانهر فی شرح ملتقی الابحر، به کوشش المنصور، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
(۳۴) مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، به کوشش مجتبی عراقی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
(۳۵) نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر.
(۳۶) مزنی، اسماعیل بن یحیی، مختصر المزنی، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
(۳۷) حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
(۳۸) اشتهاردی، علی‌پناه، مدارک العروة الوثقی، تهران، انتشارات اسوه، ۱۴۱۷ق.
(۳۹) موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.
(۴۰) سلار، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویه فی الاحکام النبویه، به کوشش محسن حسینی امینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، ۱۴۱۴ق.
(۴۱) شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
(۴۲) مروزی، اسحاق، مسائل الامام احمد بن حنبل و اسحاق بن راهویه، مدینه، عمادة البحث العلمی، ۱۴۲۵ق.
(۴۳) حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
(۴۴) نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
(۴۵) خویی، سیدابوالقاسم، مستند العروة الوثقی، سیدمحمدتقی خویی و مرتضی بروجردی، قم، انتشارات موسسه احیاء آثار الامام الخویی/ دارالعلم.
(۴۶) محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.
(۴۷) شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
(۴۸) ابن‌قدامه، ابوعبدالله، المغنی، دارالکتاب العربی، بیروت.
(۴۹) راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ق.
(۵۰) مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
(۵۱) حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.
(۵۲) حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
(۵۳) موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعه الامام الخویی، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.
(۵۴) سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.
(۵۵) طوسی، محمد بن حسن، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
(۵۶) حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
(۵۷) سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۵۸) طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.
(۵۹) هیتمی، احمد بن محمد، تحفه المحتاج الي ادله المنهاج، عبدالله بن سعاف لحياني، دار حراء.

۱. ↑ فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج۸، ص۴۲، به کوشش المخزومی و السامرائی، دارالهجره، ۱۴۰۹ق.    
۲. ↑ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ص۵۹، به کوشش صفوان عدنان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ق.    
۳. ↑ ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۳، ص۹۴، بلد، قم، انتشارات ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.    
۴. ↑ سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۲۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۵. ↑ حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۲، ص۸۷۱، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.    
۶. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، مستند العروة الوثقی، ج۲۶، ص۲۵۸، کتاب الاجاره، قم، انتشارات موسسه احیاء آثار الامام الخویی/ دارالعلم.    
۷. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۰۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۸. ↑ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، ص۳۹۴-۳۹۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
۹. ↑ سلار، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویه فی الاحکام النبویه، ص۱۰۶-۱۰۸، به کوشش محسن حسینی امینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، ۱۴۱۴ق.    
۱۰. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، ج۱۴، ص۱۹۰، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۱۱. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۱۹۲، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۱۲. ↑ نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۳۲۶-۳۲۷، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.    
۱۳. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۶، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۱۴. ↑ مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، ج۶، ص۸۰، به کوشش مجتبی عراقی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    
۱۵. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۸۷، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
۱۶. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۵، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۱۷. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۰۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۱۸. ↑ حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۱۱، ص۱۶۷، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.    
۱۹. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۵، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۲۰. ↑ حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۲۶۵، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
۲۱. ↑ موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعه الامام الخویی، ج۲۶، ص۲۶۴، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.    
۲۲. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۵، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۲۳. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۹۶، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
۲۴. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۱۹۱-۱۹۲، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۲۵. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۱۹۴، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۲۶. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۶، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۲۷. ↑ ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۳، ص۱۱۸-۱۱۹، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۲۸. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۱۹۱، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۲۹. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۹، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۳۰. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۷۵۹، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.    
۳۱. ↑ حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۲، ص۶۵۶، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.    
۳۲. ↑ شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۲۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۳۳. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۴۴، دارالفکر.    
۳۴. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۰۹، بیروت، دارالفکر، ۱۱۲، ۱۱۶.    
۳۵. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۱۲، بیروت، دارالفکر.    
۳۶. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۱۶، بیروت، دارالفکر.    
۳۷. ↑ ابن‌قدامه، ابوعبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۳۴، دارالکتاب العربی، بیروت.    
۳۸. ↑ بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، ج۲، ص۳۹۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۳۹. ↑ سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۲۶، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۴۰. ↑ کاشانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۲۲۱، پاکستان، مکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق.    
۴۱. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۳، ص۳، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
۴۲. ↑ دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۱۸-۱۹، احیاء الکتب العربیه.
۴۳. ↑ سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۲۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۴۴. ↑ کاشانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۲۲۲، پاکستان، مکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق.    
۴۵. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۱۰، بیروت، دارالفکر.    
۴۶. ↑ مزنی، اسماعیل بن یحیی، مختصر المزنی، ص۶۲، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
۴۷. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش محمدباقر بهبودی و سید محمدتقی کشفی، نجف، مطبعه الحیدریه، ۱۳۸۷ق.    
۴۸. ↑ سبزواری، محمدباقر، کفایة الاحکام، ج۱، ص۲۸۴، به کوشش الواعظی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۳ق.    
۴۹. ↑ المشهور طباطبایی یزدی، سیدمحمد کاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۳-۴۶۴، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۵۰. ↑ حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، ج۴، ص۱۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۵۱. ↑ موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعه الامام الخویی، ج۲۶، ص۲۶۰، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.    
۵۲. ↑ نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۱۴۱، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۵۳. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۹، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
۵۴. ↑ دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۱۲، احیاء الکتب العربیه.
۵۵. ↑ دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۱۹، احیاء الکتب العربیه.
۵۶. ↑ سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۲۷، ص۱۷۳، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
۵۷. ↑ سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۲۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۵۸. ↑ کاشانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۲۲۲، پاکستان، مکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق.    
۵۹. ↑ طوسی، محمد بن حسن، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، ص۲۰۳، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.    
۶۰. ↑ طوسی، محمد بن حسن، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، ص۲۸۳، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.    
۶۱. ↑ ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۶۴۸-۶۴۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
۶۲. ↑ ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۵۱۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
۶۳. ↑ نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۳۲۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.    
۶۴. ↑ شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۱۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۶۵. ↑ شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۲۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق. ج۱، ص۳۲۶.    
۶۶. ↑ المشهور طباطبایی یزدی، سیدمحمد کاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۳، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۶۷. ↑ ابن‌قدامه، ابوعبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۳۴، دارالکتاب العربی، بیروت.    
۶۸. ↑ بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، ج۲، ص۳۹۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۶۹. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۰۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۷۰. ↑ سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۲۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۷۱. ↑ کاشانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۲۲۲، پاکستان، مکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق.    
۷۲. ↑ مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، ج۶، ص۸۲، به کوشش مجتبی عراقی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    
۷۳. ↑ مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، ج۶، ص۱۵۰-۱۵۱، به کوشش مجتبی عراقی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    
۷۴. ↑ ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۵۱۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
۷۵. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۷۶۰، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.    
۷۶. ↑ مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، ج۶، ص۸۲-۸۳، به کوشش مجتبی عراقی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    
۷۷. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۸۸، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
۷۸. ↑ نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۳۲۰، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.    
۷۹. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۴، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۸۰. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۷-۴۶۸، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۸۱. ↑ نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۱۵۳، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۸۲. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۵، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۸۳. ↑ حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۲۶۵، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
۸۴. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۹۸، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
۸۵. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۱۴۸، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
۸۶. ↑ اشتهاردی، علی‌پناه، مدارک العروة الوثقی، ج۲۴، ص۳۱۸، تهران، انتشارات اسوه، ۱۴۱۷ق.
۸۷. ↑ کاشانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۲۲۲، پاکستان، مکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق.    
۸۸. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۸۸، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
۸۹. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۶، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۹۰. ↑ موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعه الامام الخویی، ج۲۸، ص۱۰۴، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.    
۹۱. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۶-۴۶۷، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۹۲. ↑ حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۲۶۸، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
۹۳. ↑ حسینی شاهرودی، سیدمحمود، کتاب الحج، ج۱، ص۳۰۴، مقرر جناتی، قم، انصاریان، ۱۴۰۲ق.
۹۴. ↑ نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۳۲۰-۳۲۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.    
۹۵. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۷، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۹۶. ↑ سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۱۷۰، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۹۷. ↑ شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۱۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۹۸. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۵، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۹۹. ↑ حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۲۶۵، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
۱۰۰. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۹-۴۷۰، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۱۰۱. ↑ حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۲۷۲-۲۷۵، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
۱۰۲. ↑ حسینی شاهرودی، سیدمحمود، کتاب الحج، ج۱، ص۳۰۵-۳۰۸، مقرر جناتی، قم، انصاریان، ۱۴۰۲ق.
۱۰۳. ↑ نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین و عمده المتقین، ج۳، ص۱۳، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.    
۱۰۴. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج۲، ص۱۵۵، قم، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.    
۱۰۵. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۹، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۱۰۶. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۷، ص۴۵۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۱۰۷. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۰۳، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۱۰۸. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۱، ص۱۸۱، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
۱۰۹. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج۲، ص۱۰۷، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
۱۱۰. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج۱۱، ص۳۲۰، قم، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.    
۱۱۱. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۲۲۴-۲۲۵، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۱۱۲. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه الشافعی، ج۱۵، ص۴۷۳، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۱۱۳. ↑ هیتمی، احمد بن محمد، تحفه المحتاج الی ادله المنهاج، ج۱۰، ص۸۹، عبدالله بن سعاف لحیانی، دار حراء.    
۱۱۴. ↑ ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، ج۱، ص۴۵۷، به کوشش محمد محمد موریتانی، ریاض، مکتبه الریاض الحدیثه، ۱۴۰۰ق.
۱۱۵. ↑ بابرتی، محمد بن محمد، العنایة شرح الهدایه، ج۳، ص۱۷۵، دارالفکر.
۱۱۶. ↑ ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستذکار، ج۵، ص۱۷۹، به کوشش سالم محمد عطا و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.    
۱۱۷. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۴، ص۵۱۲، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
۱۱۸. ↑ بابرتی، محمد بن محمد، العنایة شرح الهدایه، ج۳، ص۱۷۵، دارالفکر.
۱۱۹. ↑ ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، ج۱، ص۴۵۷، به کوشش محمد محمد موریتانی، ریاض، مکتبه الریاض الحدیثه، ۱۴۰۰ق.
۱۲۰. ↑ شیخی زاده، عبدالرحمن بن محمد، مجمع الانهر فی شرح ملتقی الابحر، ج۱، ص۴۶۲، به کوشش المنصور، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.    
۱۲۱. ↑ مروزی، اسحاق، مسائل الامام احمد بن حنبل و اسحاق بن راهویه، ج۵، ص۲۱۰۹، مدینه، عمادة البحث العلمی، ۱۴۲۵ق.    
۱۲۲. ↑ حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۱۷۴، قم، انتشارات موسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۵ق.    
۱۲۳. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۱۴۹-۱۵۰، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
۱۲۴. ↑ حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۲۷۲، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
۱۲۵. ↑ نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین و عمده المتقین، ج۵، ص۱۷۹-۱۸۰، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.    
۱۲۶. ↑ ابن‌قدامه، ابوعبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۳۵، دارالکتاب العربی، بیروت.    
۱۲۷. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۹۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
۱۲۸. ↑ ابن‌قدامه، ابوعبدالله، المغنی، ج۳، ص۱۹۷، دارالکتاب العربی، بیروت.    
۱۲۹. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج۲، ص۱۰۴، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
۱۳۰. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۹۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
۱۳۱. ↑ حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۲، ص۸۶۲، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.    
۱۳۲. ↑ حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۱۹۱، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
۱۳۳. ↑ حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۰، ص۲۷۰، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
۱۳۴. ↑ موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعه الامام الخویی، ج۲۶، ص۱۹۲-۱۹۷، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.    
۱۳۵. ↑ موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعه الامام الخویی، ج۲۶، ص۲۶۸، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.    
۱۳۶. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۱۲-۱۵۵، بیروت، دارالفکر.    
۱۳۷. ↑ شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، ج۱، ص۴۶۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
۱۳۸. ↑ بدرالعینی، محمود بن احمد، البنایه فی شرح الهدایه لمرغینانی، ج۴، ص۱۴۳-۱۴۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.    
۱۳۹. ↑ ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۳، ص۱۰۵-۱۱۰، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۱۴۰. ↑ ابن‌قدامه، ابوعبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۲۱-۲۲۲، دارالکتاب العربی، بیروت.    
۱۴۱. ↑ بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، ج۲، ص۴۵۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۱۴۲. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۴۰، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
۱۴۳. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ص۲۱۸، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
۱۴۴. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۷۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۱۴۵. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۴، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۱۴۶. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی محشی، ج۴، ص۴۶۷، محقق و مصحح احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۹ ق.    
۱۴۷. ↑ موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعه الامام الخویی، ج۲۶، ص۲۶۸، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.    
۱۴۸. ↑ فیاض، محمداسحاق، تعالیق مبسوطه علی العروة الوثقی محمدکاظم یزدی، ج۸، ص۲۳۵، قم، محلاتی، بی تا.    
۱۴۹. ↑ ابن‌قدامه، ابوعبدالله، المغنی، دارالکتاب العربی، ج۳، ص۱۸۶، بیروت.
۱۵۰. ↑ ابوالبرکات دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، ج۳، ص۱۸۶، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.
۱۵۱. ↑ ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستذکار، ج۴، ص۱۶۵-۱۶۶، به کوشش سالم محمد عطا و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.    
۱۵۲. ↑ ثعلبی بغدادی، عبدالوهاب بن علی، التلقین فی الفقه المالکی، ج۱، ص۷۹.    
۱۵۳. ↑ ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۵۱۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
۱۵۴. ↑ حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۲، ص۶۵۵، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.    


دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «حج بلدی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۴/۲۲.    



جعبه ابزار