خاندان آل‌اشعر(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مهاجرت به سرزمین مقدس
پس از آنكه اشعریان در اواخر قرن اول هجری به قم آمدند، آتشكده قم را خراب كردند و به جای آن مسجدی بنا كردند. و این نخستین مسجدی بود كه در شهر قم بنا شد.(علی اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۱۱۷)
در اینكه اشعریان چه انگیزه‌ای از مهاجرت و جلای وطن، سكونت و اقامت همیشگی در قم داشته‌اند، و چرا این وادی را برگزیدند، مسائلی نقل شده است(علی اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۴۶؛ عباس فیض، انجم فروزان، ص۲۶) كه قابل دقت است ولی آنچه كه از قرائن و شواهد بدست می‌آید این است كه اینان یافته‌هایی خاص و یا اشارات و تنبیهاتی از اهلبیت علیهم السّلام دریافت داشته‌اند:
اعراب اشعری از قبایل یمن بودند از آنجا هجرت نموده به خدمت حضرت ختمی مآب استسعاد جسته به شرف اسلام رسیدند و احادیث و اخبار در مفاخرشان بسیار است.(مدرسی طباطبایی، تاریخ دارالایمان، ص۱۶) اشعریون از عرب‌های قحطانی (كه در اصل مقیم یمن بوده‌اند) می‌باشند و اصولاً یمنی‌ها با محبت علی علیه السّلام و اولاد او مأنوس می‌باشند. آل اشعر مخصوص شدند به اعتقاد به مذهب شیعت بخلاف دیگر مردمان و این مذهب را اظهار كردند و خود را بدان شهرت دادند.(علی اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۳۶) آنچه از اخبار متواتر رسیده است هرگز (اشعری‌ها) سنی نبوده‌اند و اخبار بسیار در شرافت آن‌ها رسیده است.(مدرسی طباطبایی، تاریخ دارالایمان، ص۲۳)
قرائنی كه پیرامون این احتمال می‌توان در لابلای متون پیدا نمود عبارتند از:
سكونت در كوفه شیعی و بهره بردن از تربیت‌های حضرت علی علیه السّلام از امیر المؤمنین علیه السّلام پرسید: سالم‌ترین و بهتر‌ین سرزمین كجاست. فرمود سرزمین جبل و از جبل قصبه قم.(علی اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۱۴) آنطور كه معلوم است از قبیله اشعر كسانی كه به كوفه آمدند و متوطن شدند، شیعه یا متمایل به مذهب شیعه بوده‌اند... فرزندان عامر در شیعه قدمی ثابت داشتند و اشعریانی كه به قم آمدند از میان ایشان بودند.(علی اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۱۴) اسامی قرائی كه در سپاه عبدالرحمن بودند ذكر شده است و جزو آن اسامی، نام محمد بن سعد بن مالك است. كه بعداً به دست حجاج به قتل رسیده است. اگر مقصود این سعد همان سعد بن مالك اشعری باشد محمد پسر او كه مقتول شده برادر احوص و عبدالله است كه به قم آمده‌اند و سكونت اختیار كرده‌اند.(خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، ج۱، ص۳۷۲)
حضور در زمره اصحاب ائمه علیهم السّلام
اشعریانی كه به قم آمدند به فاصله كمی از آمدن آنان دوازده نفر از فرزندان سعد بن عبدالله در ردیف راویان از امام صادق علیه السّلام و بیش از صد نفر از فرزندان اشعریان دیگر جزو راویان حدیث از دیگر ائمه علیهم السّلام قرار گرفتند و جمعی از بزرگ‌ترین رجال شیعه از میان ایشان برخاستند.
تنبیهات و اشارات خاص امامان شیعه پیرامون آنان:
اخبار بسیار در شرافت آن‌ها(اشعریون) رسیده. حدیث «لولا القمیون لضاع الدین» در حق ایشان است، و نیز حدیث امام حسن عسكری علیه السّلام كه فرمودند: خداوند بلا را از قم دفع می‌كند به وجود زكریا بن آدم چنانچه بلا را از بغداد دور می‌كند به واسطه مرقد مطهر موسی بن جعفر علیه السّلام .(مدرسی طباطبایی، تاریخ دارالایمان، ص۲۳) روات اخبار و مفسرین شیعه از ایشان بود، زكریا بن آدم، احمد بن اسحق و سایر علماء.(مدرسی طباطبایی، تاریخ دارالایمان، ص۲۳) صحبت بر این است كه این خاندان گزیده و ولائی با هر اتفاق و یا واقعه‌ای ـ كه بهانه‌ای شده باشد ـ برای نیل به انجامی خوش و با سعادت در قم ساكن و نخستین بنای توحید را در این وادی برافراشتند. و از این رهگذر یك مركز و پایگاهی بوجود می‌آید كه محل نشو و نمای شیعه و گسترش آن به دیگر مناطق می‌شود، پایگاه اهل بیت و مركز نشر علوم آنان:
اهل قم همواره مثالی بوده‌اند برای شیعه كامل و تمام عیار و متعصب.»(علی اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۲۲۶)
این مردم در هر زمان شعارهای مربوط به مذهب شیعه را به پا داشته‌اند، هیچگاه گرد تقیه نگشته و در هیچ شرایطی اقامه شعارهای مزبور را موقوف نداشته‌اند.
خدمات اشعری‌ها به اسلام و تشیع
از مطالبی كه نقل گردید به وضوع روشن می‌گردد كه این خاندان یك مجموعه با بركت و مؤثر بوده‌اند. خصوصاً از زمان هجرت به قم. محورهای شاخص در این رابطه كه به صورت فهرست بیان می‌گردد عبارت است از:
۱. هجرت و سكونت در قم و تأسیس پایگاه شیعه، كه بعدها در طی زمان و قرون، این شهر رفته رفته به مركز اصلی دفاع از حریم شیعه و اهل بیت علیهم السّلام تبدیل می‌شود.
۲. جمع شدن گرداگرد پیشوایان دین و قرار گرفتن در زمره اصحاب خاص و آراسته شدن به گوهرهای دانش و علم، رسیدن به درجات عالی راویان و محدثان علوم اهل بیت علیهم السّلام و از رهگذر این خوشه چینی از محضر امامان، بسیاری از فقها و مفسرین و دانشمندان كه نام‌شان زینت بخش كتاب‌ها و آثار شیعه می‌باشد از این طایفه می‌باشند.
۳. مسئولیت مهم حفظ تشیع و نگهداری جامعه شیعه از انحراف خصوصاً در عصر غیبت.
۴. مسئولیت‌های خاص مانند نیابت و وكالت از ناحیه معصومین علیهم السّلام
و همین ویژگی‌ها و امتیازهای خاص است كه بعدها بار دیگر به فرزندی از این سلسله و عشیره از طرف امام همام حضرت عسكری علیه السّلام دستور می‌دهد:
كه بنای توحید و تقوایی را در قم تأسیس نما. و چنین می‌شود كه مسجدی مبارك و معنوی از سهم مبارك امام علیه السّلام در كنار كریمه اهل بیت حضرت معصومه علیها السّلام بنام «مسجد امام حسن عسكری علیه السّلام » بنا می‌شود كه از آن روزگار كهن تاكنون عبادتگاه و محل راز و نیاز و تعلیم و تعلم مؤمنان و پیروان اهل بیت علیهم السّلام گشته است.
شخصیت احمد بن اسحق سعد اشعری قمی
ابوعلی احمدبن اسحاق اشعری قمی،(علی دوانی، كتاب مفاخر اسلام، ج۲، ص۱۰) از اصحاب امام محمدتقی و امام علی‌النقی و امام حسن عسكری علیه السّلام بوده و در نزد امام عسكری علیه السّلام امتیاز خاصی داشته است. او در قم وكیل آن حضرت بود. و پس از آن از وكلای امام زمان(عج) به شمار می‌رفته و توقیعات حضرت به افتخارش صادر شده است. بعلاوه در عصر خویش پیشوا و بزرگ علماء و فقهاء و محدثین قم بود، طوری كه در میان انبوه علمای قم به خصوص دانشمندان اشعری خاندان خود كه اكثریت فقهاء و محدثین قم را تشكیل می‌داده‌اند، چهره‌ای درخشان و فردی شاخص و سرشناش بوده است.
او از محدثین بزرگ قم و دارای جلالت قدر و عظمت شأن بوده مكرر از قم به سامره سفر می‌كرده و خدمت امام عسكری علیه السّلام رسیده و امام زمان(عج) را نیز درك نموده، و در حقیقت به فیض ملاقات چهار امام نایل گشته است. رضوان الله علیه.(علی دوانی، مهدی موعود، ص۲۰۹)
او دایماً از جانب اهل قم به خدمت حضرات ائمه معصومین علیهم السّلام می‌رفته و مسائل را از آنان فرا می‌گرفته و به قم می‌آورده و اهل قم از او تعلیم می‌گرفتند.(مدرسی طباطبایی، تذكره مشایخ قم، ص۲۰)
جایگاه علمی و معنوی احمدبن اسحاق
ابو عمرو كشّی در رجال خود از او به عنوان «دانشمندی شایسته» نام می‌برد.(ابوعمرو كشی، رجال كشی، ص۴۶۶) شیخ الطایفه محمد بن حسن طوسی مشهور به شیخ طوسیدر كتاب رجال خود می‌نویسد:
احمد بن اسحاق بن سعد اشعری قمی، ثقه است.(محمد بن حسن طوسی، رجال، ص۴۲۷)
و نیز می‌نویسد: احمد بن اسحاق، دارای مقامی بزرگ و از اصحاب خاص امام حسن عسكری علیه السّلام بوده و حضرت صاحب الزمان(عج) را دیده است. او پیشوای علمای قم بوده كه بارها به خدمت امامان معاصر خود می‌رسید و مسایل دینی را از آن‌ها می‌پرسید.(شیخ طوسی، فهرست، ص۲۶)
نجاشی(ره) می‌نویسد:
احمد بن اسحاق، ابو علی قمی، او در میان علمای قم بارها به حضور ائمه می‌رسید، از امام محمدتقی و امام حسن عسكری علیها السّلام روایت نموده و از اصحاب خاص امام عسكری علیه السّلام بوده است.(نجاشی، رجال، ص۹۱)
ابن‌شهر آشوب مازندرانی می‌نویسد:
احمدبن اسحق بن عبدالله اشعری قمی از خواص ابی محمد ـ امام حسن عسكری ـ علیه السّلام ـ بوده، و صاحب الزمان ـ علیه السّلام ـ را دیده است.(محمد بن علی ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۱۴)
محمد اردبیلی حائری(ره) در مورد ایشان می‌نویسد:
احمد بن اسحق از وكلای امام زمان(عج) و سفرای معروف آن حضرت بوده كه شیعیان قائل به امامت امام حسن عسكری علیه السّلام تردیدی درباره آن نداشتند.(محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواه، ج۱، ص۴۱)
محدث متتبع حاج شیخ عباس قمی می‌نویسد:
احمد بن اسحق ثقه، رفیع القدر، از اجلاء اهل قم است. و خانواده و خویشان او از اصحاب ائمه علیهم السّلام و از محدثین كبارند، و احمد بن اسحاق از حضرت جواد و حضرت هادی علیهما السّلام بوده و به شرف ملاقات حضرت صاحب الزمان(عج) نایل شده و او شیخ قمیّین و وافد ایشان است، و از سفرای ممدوحین است كه توقیع شریف به مدحشان بیرون آمده.(شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ج۲، ص۷۳۷)
عنایت الله قهپایی می‌نویسد:
در جلالت قدر احمد بن اسحق قمی، كافی است كه امام زمان(عج) او را توثیق كرده است، چنانكه از خبر كشی و غیبت شیخ طوسی، و نامه‌ای كه امام حسن عسكری علیه السّلام به وی نوشته، و در آن ولادت قائم علیه السّلام را اطلاع داده است تا او هم مانند آن حضرت مسرور گردد، شناخته می‌شود.(محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال، ج۱، ص۲۶۲_۲۶۶)
و كلام آخر در جلالت قدر احمد بن اسحق قمی، اینكه مرحوم كشی در كتاب رجال خود حدیثی را از ابومحمد رازی نقل می‌كند كه گفت:
من و احمد بن ابی عبدالله برقی در عسكر بودیم، دیدیم فرستاده‌ای از ناحیه آن مرد (امام زمان(عج)) آمد به نزد ما و گفت: حضرت می‌فرماید: علیل (علی بن جعفر یمانی) ثقه است، و ایوب بن نوح و ابراهیم بن محمد همدانی و احمد بن حمزه و احمد بن اسحق، همگی موثق هستند.(ابوعمرو كشی، رجال كشی، ص۴۶۷)
زمینه‌سازی جهت آمادگی امت شیعه
مرحوم صدوق(ره) در باب ولادت حضرت(عج) می‌نویسد:
ابوالعباس احمد بن عبدالله بن مهران آبی‌ازدی عروضی در (مرو) برای ما حدیث كرداز احمد بن حسن بن اسحق قمی كه گفت: چون امام زمان(عج) متولد گردید، نامه‌ای از امام حسن عسكری علیه السّلام به خط مباركش ـ كه با همان خط نیز توقیعاتش واصل می‌شد ـ برای جدم احمد بن اسحق رسید، در آن مرقوم بود: مولود ما متولد شد، ولی تو آن را مكتوم و پوشیده دار، زیرا ما نیز جز به نزدیكان و دوستان خود به كسی اظهاری نكرده‌ایم، ما خواستیم آن را به تو اعلام كنیم تا خداوند تو را مسرور گرداند، همان طور كه ما هم مسرور شده‌ایم، والسلام.(شیخ صدوق، اكمال الدین و اتمام النعمه، ص۴۳۳) مرحوم محدث نوری(ره) در نجم الثاقب می‌نویسد:
احمد بن اسحق وكیل مولای ما صاحب الزمان(عج) بوده و به او توقیعات می‌رسیده و اموال جمع‌آوری شده به او می‌رسید و او تسلیم مولای ما می‌كرد و آن‌گاه می‌نویسد: اقامت فرمود مولای ما بعد از فوت احمد بن اسحق اشعری مدتی در سرّ من‌رای، آن‌گاه غایب شد...
محدث بزرگوار شیخ عباس قمی(ره) می‌نویسد:
احمد بن اسحق هو شیخ القمییّن رای صاحب الزمان(عج).
مورخ فرزانه علی دوانی نیز ضمن اشاره به عظمت و جلالت احمد بن اسحق می‌نویسد:
احمد بن اسحق مكرر از قم به سامره سفر كرده و خدمت امام حسن عسكری علیه السّلام رسیده و امام زمان(عج) را نیز درك نموده، و در حقیقت به فیض ملاقات چهار امام نائل گشته است.
سرانجام و پایانی خوش
احمد بن اسحق نامه‌ای به ناحیه مقدسه امام زمان(عج) نوشت و اجازه خواست كه به حج برود حضرت نیز به وی اجازه داد و پارچه‌ای هم برای وی فرستاد. چون احمد بن اسحق پارچه را دید گفت: امام علیه السّلام خبر وفات مرا داده است. و هنگام بازگشت از حج در (حلوان) درگذشت.(ابوعمرو كشی، رجال كشی، ص۴۶۶)احمد بن اسحق از بزرگان اصحاب ائمه علیهم السّلام و صاحب مراتب عالیه در نزد ایشان و از وكلای معروف بود و حضرت بعد از فوت او خادم خود را به طی الارض با كفن برای تجهیزش فرستاد.(محدث نوری، نجم الثاقب، ص۲۷۲)
فهرست منابع:
(۱) علی اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم، انتشارات اسماعیلیان؛
(۲) عباس فیض، انجم فروزان، قم، ۱۳۲۲؛
(۳) مدرسی طباطبایی، تاریخ دارالایمان، قم؛
(۴) خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط؛
(۵) علی دوانی، كتاب مفاخر اسلام، انتشارات امیركبیر، ۱۳۶۶؛
(۶) علی دوانی، مهدی موعود، چ علمیه؛
(۷) مدرسی طباطبایی، تذكره مشایخ قم، چ قم؛
(۸) ابوعمرو كشی، رجال كشی، نجف اشرف؛
(۹) محمد بن حسن طوسی، رجال؛
(۱۰) شیخ طوسی، فهرست، چ نجف؛
(۱۱) نجاشی، رجال، انتشارات جامعه مدرسین؛
(۱۲) محمد بن علی ابن شهرآشوب، معالم العلماء، چاپ نجف؛
(۱۳) محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواه، انتشارات كتابخانه آیت الله نجفی مرعشی؛
(۱۴) شیخ عباس قمی، منتهی الامال، انتشارات هجرت؛
(۱۵) محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال، انتشارات جامعه مدرسین؛
(۱۶) شیخ صدوق، اكمال الدین و اتمام النعمه، چاپ مكتبه الصدوق؛
(۱۷) محدث نوری، نجم الثاقب، انتشارات جمكران؛
