خاندان تجانی خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تِجانی ، خاندان ، از خاندانهای مشهور به علم و ادب و متصدیان امور دیوانی دولت حفصیان در تونس . این خاندان خود را به قبیله تِجان ، یکی از قبایل مراکش (مغرب اقصی ) نسبت می دهند (عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۷). افراد این خاندان حدود سه قرن به کارهای دیوانی و علمی در دربار سلاطین حفصی مشغول بودند (عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۱۱؛ محمد نیفر، ج ۱، ص ۲۷۹).
به نظر می رسد ابوالقاسم تجانی نخستین فرد از این خاندان بود که با سپاه عبدالمؤمن موحدی در حدود ۵۵۵ در فتح تونس (افریقیه ) شرکت کرد و در آنجا اقامت نمود و ازدواج کرد و جزو دبیران دولت موحدون گردید (عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۷ـ ۸). فرزند او محمد نیز شغل دبیری امیران تونس را برگزید (عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۸).
در سال ۶۰۰ که بنوغانیه ، از بازماندگان مرابطون ، تونس را تصرف کردند، محمد در معرض مصادره اموال و املاک قرار گرفت ، اما با سرکوب شدن بنوغانیه به مقام پیشین خود بازگشت (عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۸ ـ۹).
در آغاز حکومت حفصیان در تونس (۶۲۵) ابراهیم و احمد، فرزندان محمد تجانی ، از دولتمردان و دبیران حکومت شدند و جایگاه والایی نزد ابوزکریا یحیی / ابوزکریای اول ، بنیانگذار دولت حفصیان ، یافتند (عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۹). نسل خاندان تجانی از این دو برادر است. (عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۱۰)
ابراهیم (متوفی ح ۶۶۰) در پاسخ به منتقدانِ قصیده سینیة ابن اَبّار ــ که وی آن را در محضر ابوزکریای اول سروده و از وی برای نجات شهر بَلَنْسیه (والِنثیا/ والنسیا) مدد جسته بود ــ کتابی به نام مؤازرة الوافد و مبارزة الناقد فی الانتصار لابن الابـّار نوشت که تقدیر و ستایش معاصرانش را به دنبال داشت. (عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص ۹ـ۱۰؛ محمد محفوظ ، ج ۱، ص ۲۰۵)
چند تن از شخصیتهای برجسته علمی و ادبی که از نسل این دو برادر بودند و در برخی منابع تاریخی به آنها اشاره شده است عبارت اند از:
۱) ابوالحسن علی بن ابراهیم تجانی . او در ۶۳۵ در تونس به دنیا آمد (ابن طواح ، ص ۱۶۵؛
محمدبن جابر وادی آشی ، ص ۵۹؛
نیفر، ج ۱، ص ۳۰۳). دروس مقدماتی را نزد نیای مادری اش ، قاضی ابوالقاسم جُمَحی و پدرش ، ابراهیم تجانی ، فراگرفت (ابن طواح ، ص ۱۶۲ـ۱۶۳؛محمدبن جابر وادی آشی ، ص ۵۹) همچنین نزد استادانی چون ابن ابّار و حازم قَرطاجِنی و ابن غماز و ابوعبداللّه سوسی تلمذ کرد. (محمدبن محمد مراکشی ، سفر اول ، قسم ۱، ص ۴۱۳؛
محمدبن جابر وادی آشی ، ص ۵۹)
او فقیه و ادیب و کاتب و از شعرای خوش قریحه بود و در سرودن اشعار، سریع البدیهه و حاضرجواب و شوخ طبع بود (ابن طواح ، ص ۱۶۲؛محمدبن جابر وادی آشی ، ص ۵۹ ـ۶۰؛ابن رشید ، ج ۲، ص ۱۹۹).
ابوالحسن علی تجانی پس از مرگ استادش ابن غماز قاضی و محدّث تونسی در ۶۹۳، اخبار و آثار وی را در کتابی به نام تسلیة القلب الحزین فی مراثی قاضی قضاة المسلمین گردآورد. (محمدبن محمد مراکشی ، سفر اول ، قسم ۱، ص ۴۱۲ـ۴۱۳؛محمدبن جابر وادی آشی ، ص ۴۰؛محمد محفوظ ، ج ۱، ص ۲۱۵) برخی مورخان ، کتاب علامة الکرامة فی کرامة العلامة را اشتباهاً به وی نسبت داده اند (محمد محفوظ ، ج ۱، ص ۲۱۶)
عَبدَری ، نویسنده سفرنامه ای معروف به رحلة العَبدری ، ابوالحسن تجانی را بسیار ستوده و اشعاری از وی نقل کرده و تأکید کرده است که بیشتر اعضای خاندان تجانی ادیب و شاعر و دانشمندند و نیز بیشتر آنان ، چه زن چه مرد، قریحه شعری دارند (محمدبن محمد عبدری ، ص ۲۵۷ـ۲۶۳).
ابوالحسن تجانی دوازدهمین معلم از خاندان تجانی بود که به تعلیم در مسجد تونس پرداخت (محمدبن محمد عبدری ، ص ۲۵۷).
او در ۶۸۴ عازم حج شد و مدتی ناخواسته در طرابلس اقامت گزید و بعد از انجام مناسک حج به تونس بازگشت و به تدریس مشغول شد و در صرف و نحو عربی سرآمد شد (عبداللّه بن محمد تجانی ، ص ۲۵۸؛سیوطی ، ج ۲، ص ۱۴۱؛محمد نیفر، ج ۱، ص ۳۰۳ـ۳۰۴).
تجانی شاگردان بسیاری تربیت کرد که مشهورترین آنها محمدبن جابر محمدبن جابر وادی آشی مؤلف برنامج المحمدبن جابر وادی آشی و ابومحمد عبداللّه تجانی نویسنده سفرنامه معروف رحلة و عبدالواحد محمدبن طواح مؤلف سبک المَقال لفک العقال بودند (ابن طواح ، ص ۱۶۲؛محمدبن جابر وادی آشی ، ص ۵۹ـ۶۰؛محمد محفوظ ، ج ۱، ص ۲۱۴).
ابوالحسن تجانی در ۷۱۳ و به روایتی در پانزدهم صفر وفات یافت (ابن طواح ، ص ۱۶۵؛محمدبن جابر وادی آشی ، ص ۶۰، پانویس ۲).
۲) ابوحفص عمربن ابراهیم تجانی . او برادر ابوالحسن تجانی و همانند وی فقیه و ادیب و شاعر بود. عبدری با وی ملاقات کرده و ابیاتی از اشعار او را در سفرنامه اش آورده است (محمدبن محمد عبدری ، ص ۲۶۲ـ۲۶۳؛عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۱۵).
۳) ابوالفضل محمدبن علی بن ابراهیم بن محمدبن ابی القاسم تجانی . او دبیر دیوان انشا در دربار ابوعَصیده (حک : ۶۹۴ـ۷۰۹) و ابویحیی زکریا لحیانی (حک : ۷۱۱ـ۷۱۷) و پسرش محمدبن یحیی معروف به ابوضربه (حک : ۷۱۷ـ ۷۱۸) بود (عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۱۵؛ محمد محفوظ ، ج ۱، ص ۲۱۷) و از نوابغ عصر و از شعرای مشهور تونس به شمار می رفت . پسرعمویش ، عبداللّه تجانی ، قصاید و نامه هایی از او را در کتابش نقل کرده است (عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۱۶). ابوالفضل محمد تجانی کتابهای متعددی داشته که اکنون موجود نیست . به استناد برخی منابع ، مهمترین آنها دو کتاب الناسم و الحِلی التیجانیة ( فی ) و الحِلل التجانیة ، در بارة تراجم بزرگان و نوابغ خاندان تجانی ، بوده است (مقّری ، ج ۴، ص ۱۲۱؛عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۱۶ـ۱۷؛محمد محفوظ ، ج ۱، ص ۲۱۷)
ابوالفضل تجانی به همراه سلطان ابوضربه به مصاف ابوبکر حفصی ، سلطان مراکش ، رفت و در همان نبرد در ۷۱۸ کشته شد (محمد محفوظ ، ج ۱، ص ۲۱۷؛عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۱۵ـ۱۶).
۴) محمدبن ابراهیم تجانی . در تونس به دنیا آمد و در همانجا نزد علمای وقت تلمذ کرد (محمد نیفر، ج ۱، ص ۲۷۹ـ۲۸۰) و وارد دیوان انشا شد. آنگاه به بِجایه رفت و در ۶۸۴ دبیرِ دربار الواثق باللّه ابو زکریا یحیی بن اسحاق حفصی (حک : ۶۸۳ـ ۶۹۸) شد و سپس به فرمان سلطان ابویحیی زکریا لحیانی به تونس بازگشت و بخشی از کار دیوان رسایل را به عهده گرفت (عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۱۷ـ ۱۸). در ۷۰۶ امیر ابویحیی زکریا هنگام سفر به مشرق و سفر حج ، محمد تجانی را در رأس دیوان انشا قرار داد (عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۱۷ـ ص ۱۸). محمد تجانی شعر نیز می سرود عبداللّه بن محمد تجانی ، ص ۱۹؛محمد نیفر، ج ۱، ص ۲۸۰ـ۲۸۳).
او در حدود ۷۱۰ درگذشت . از وی دو فرزند به نامهای ابوالعباس احمد و ابومحمد عبداللّه به جا ماند (عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۱۸ـ۱۹).
۵) ابوالعباس احمدبن محمد تجانی . از تاریخ تولد و فوت و زندگی او اطلاعی در دست نیست ؛
فقط می دانیم که در تونس به دنیا آمد و در آنجا علم و ادب آموخت . او نیز همانند دیگر افراد خاندانش شعر می سرود (محمد نیفر، ج ۱، ص ۲۹۲ـ ۲۹۵).
۶) عبداللّه بن محمدبن ابراهیم تجانی . او مشهورترین و نامدارترین عضو این خاندان به شمار می رود (عبداللّه بن محمد تجانی ، عبداللّه ).
۷) احمدبن محمدبن عبداللّه تجانی مشهور به ابوالعباس بن کُحَیل . در ۸۰۲ در تونس به دنیا آمد (ابن قاضی ، ج ۱، ص ۸۸؛
تنبکتی ، ص ۱۲۶؛ محمدبن محمد وزیر ، ج ۱، ص ۶۳۱؛عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۳۰؛مخلوف ، ص ۲۵۸). سخاوی (ج ۲، ص ۱۳۶) نام او را «بجائی » ضبط کرده است .
او نزد بزرگانی چون عیسی غَبرِینی و محمدبن آجُرُّم صَنهاجی و محمد عَجِیسی دانش آموخت (سخاوی ، ج ۲، ص ۱۳۶ـ۱۳۷؛
مقّری ، ج ۵، ص ۴۲۸؛محمد محفوظ ، ج ۱، ص ۲۰۶).
در ۸۴۶ در قاهره با ابن حَجَر عَسقَلانی و سخاوی ، هر دو از مورخان مشهور مصری ، ملاقات کرد و زندگی اش را برای سخاوی شرح داد. سخاوی در الضوء اللامع شرح زندگی او را بتفصیل آورده است (سخاوی ، ج ۲، ص ۱۳۶ـ۱۳۷؛محمد محفوظ ، ج ۱، ص ۲۰۷؛عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۳۰ـ۳۱). از وی کتابهایی چون المقدمات ، الوثائق العصریة ، عون السائرین الی الحق باقی مانده است (سخاوی ، ج ۲، ص ۱۳۷؛محمدبن محمد وزیر ، ج ۱، ص ۶۳۱؛عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۳۱؛محمد محفوظ ، ج ۱، ص ۲۰۸؛مخلوف ، ص ۲۵۸ـ۲۵۹)
احمد تجانی در ۸۵۶ از سمت قاضی عسکری کنار گذاشته شد (زرکشی ، ص ۱۴۵)، اما سال بعد به مقام سابقش بازگشت (زرکشی ، ص ۱۴۷) و تا ۸۶۵ در این سمت باقی ماند، آنگاه مفتی شهر شد. وی در اواخر ۸۶۵ (زرکشی ، ص ۱۵۲؛
محمد محفوظ ، ج ۱، ص ۲۰۷ـ ۲۰۸) یا در ۸۶۹ وفات یافت (سخاوی ، ج ۲، ص ۱۳۷ ؛عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۳۱؛عبدالوهاب ، ۱۹۹۰، ج ۱، بخش ۲، ص ۷۹۳ـ ۷۹۵).
از زنان مشهور آل تجانی ، زنی به نام زینب بود که به روایتی ، مادر علی بن ابراهیم تجانی و به روایتی دیگر، خواهر وی (عبداللّه بن محمد تجانی ، مقدمه عبدالوهاب ، ص ۱۳ـ ۱۵؛عبدالوهاب ، ۱۹۶۶، ص ۱۱۰) بود. زینب اشعاری سروده که عبدری چند بیت آن را، به نقل از ابوالحسن علی ، آورده است (عبدالوهاب ، ۱۹۶۶، ص ۱۱۱).
منابع :
(۱) ابن رشید، مل ء العیبة بما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الوجیهة الی الحرمین مکة و طیبة ، ج ۲، چاپ محمدحبیب بن خوجه ، تونس ۱۹۸۲؛
(۲) ابن طواح ، سبک المقال لفکّ العقال ، چاپ محمدمسعود جبران ، بیروت ۱۹۹۵؛
(۳) ابن قاضی ، درة الحجال فی اسماء الرجال (ذیل وفیات الاعیان )، چاپ محمد احمدی ابوالنور، ج ۱، قاهره ۱۳۹۰/ ۱۹۷۰؛
(۴) عبداللّه بن محمد تجانی ، رحلة التّجانی ، چاپ حسن حسنی عبدالوهاب ، تونس ۱۳۷۷/ ۱۹۵۸؛
(۵) احمدبابا بن احمد تنبکتی ، نیل الابتهاج بتطریز الدیباج ، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة ، طرابلس ۱۳۹۸/ ۱۹۸۹؛
(۶) محمدبن ابراهیم زرکشی ، تاریخ الدّولتین الموحّدیّة والحفصیّة ، چاپ محمد ماضور، تونس ۱۹۶۶؛
(۷) محمدبن عبدالرحمان سخاوی ، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ، قاهره ( ۱۳۵۴ـ۱۳۵۵ ) ؛
(۸) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النّحاة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره ۱۳۸۴؛
(۹) حسن حسنی عبدالوهاب ، شهیرات التونسیات ، تونس ۱۹۶۶؛
(۱۰) همو، کتاب العمر فی المصنّفات والمؤلفین التونسیّین ، ج ۱، چاپ محمد عروسی مطوی و بشیر بکوش ، بیروت ۱۹۹۰؛
(۱۱) محمدبن محمد عبدری ، رحلة العبدری المسماة الرحلة المغربیة ، چاپ محمد فاسی ، رباط ۱۹۶۸؛
(۱۲) محمد محفوظ ، تراجم المؤلفین التونسیین ، بیروت ۱۹۸۲ـ۱۹۸۶؛
(۱۳) محمدبن محمد مخلوف ، شجرة النور الزکیّة فی طبقات المالکیة ، قاهره ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۱۴) محمدبن محمد مراکشی ، الذیل و التکملة لکتابی الموصول و الصّلة ، سفر اول ، چاپ محمدبن شریفه ، بیروت : دارالثقافه ، ( بی تا. ) ؛
(۱۵) احمدبن محمد مقّری ، نفح الطیب ، چاپ احسان عباس ، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸؛
(۱۶) محمد نیفر، عنوان الاریب عمّا نشأ بالبلاد التّونسیّة من عالم اریب ، تذلیل و استدراک علی نیفر، بیروت ۱۹۹۶؛
(۱۷) محمدبن جابر وادی آشی ، برنامج الوادی آشی ، چاپ محمد محفوظ ، بیروت ۱۹۸۲؛
(۱۸) محمدبن محمد وزیر، الحلل السّندسیّة فی الاخبار التونسیّة ، چاپ محمدحبیب هیله ، بیروت ۱۹۸۵.
