خاندان تنوخی(خام)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

تَنُوخی ، خاندان ، خاندانی منتسب به قبیلة تنوخ • که بیشتر آنان اهل علم و حدیث ، حنفی مذهب و صاحب منصب قضا بودند. مشاهیر این خاندان که به قاضی تنوخی معروف اند، عبارت اند از:
۱) ابوالقاسم علی بن محمدبن ابی الفَهم ، معروف به تنوخی کبیر، ملقب به «ریحانة الندماء»، فقیه ، محدّث ، متکلم و شاعر. وی در ۲۷۸ در انطاکیه به دنیا آمد و از جانب خلیفة عباسی ، مطیع للّه (حک : ۳۳۴ـ۳۶۴)، به منصب قضا رسید (خطیب بغدادی ، ج ۱۲، ص ۷۸). پس از آنکه از منصب قضای بصره و اهواز (خوزستان ) کنار گذارده شد، با وساطت سیف الدوله حمْدانی نزد خلیفة بغداد، مجدداً بدان منصب دست یافت . او از قضات مورد تأیید و ندیم مُهَلَّبی (متوفی ۳۵۲)، وزیر مطیع للّه و معزالدوله دیلمی ، بود (ثعالبی ، ج ۲، ص ۳۹۳ـ۳۹۴؛ ابن خلّکان ، ج ۳، ص ۳۶۶). برخی او را فقیه حنفی و متکلم معتزلی معرفی کرده اند (خطیب بغدادی ، ج ۱۲، ص ۷۷ـ ۷۸؛ سمعانی ، ج ۱، ص ۴۸۵؛ ابن جوزی ، ج ۱۴، ص ۹۰؛ ابن کثیر، ج ۱۱، ص ۲۲۷) و برخی دیگر، به دلیل وجود قصیده ای از او در مدح حضرت علی و اهل بیت علیهم السلام در رد قصیدة عبداللّه بن مُعتَز، خلیفة یک روزة عباسی (یاقوت حموی ، ج ۱۴، ص ۱۸۰ـ۱۸۱؛ امین ، ج ۸، ص ۳۰۰)، او را شیعه خوانده اند (ابن شهرآشوب ، ص ۱۴۹؛ افندی اصفهانی ، ج ۳، ص ۴۰۳). شوشتری (ج ۱، ص ۵۴۱ ـ۵۴۳) نام وی و همچنین محسّن بن علی و علی بن محسّن را در زمرة شیعیان آورده اما به نظر می رسد که در شرح حال آنان اشتباه کرده باشد. محسن امین در اعیان الشیعة (همانجا)، به نقل از کتابی در بارة علمای زیدیه ، به زیدی بودن او اشاره نموده است . گفته اند که تنوخی کتابهایی در باب عروض ، قافیه ، فقه و حدیث نوشته بوده (یاقوت حموی ، ج ۱۴، ص ۱۶۳؛ ابن ابی الوفا، ج ۲، ص ۵۹۶) و ابن تغری بِردی (ج ۳، ص ۳۱۰، ج ۴، ص ۱۶۸) کتاب الفرج بعدالشدّة را به اشتباه به او نسبت داده است . وی در ۳۴۲ در بصره درگذشت (ابن خلّکان ، ج ۳، ص ۳۶۸).
۲) ابوعلی مُحَسِّن بن علی بن محمدبن ابی الفهم ، محدّث و ادیب و شاعر. وی در ۳۲۷ در بصره به دنیا آمد. به سال ۳۴۶ در ضرابخانه ای در شهر اهواز (سوق الاهواز) به کار وارسی مسکوکات اشتغال داشت (ابن خلّکان ، ج ۴، ص ۱۵۹). در ۳۴۹ ابوسائب عُتبة بن عبیداللّه (قاضی القضاة همدان ، متوفی ۳۵۰) و سپس مطیع للّه او را به منصب قضا در برخی شهرهای خوزستان گماردند (خطیب بغدادی ، ج ۱۳، ص ۱۵۶). این توجه درباریان ، بویژه عضدالدوله دیلمی (متوفی ۳۷۲)، تا ۳۷۱ ادامه داشت و پس از آن تنوخی در خانه تحت نظر بود و در شرایط سختی زندگی می کرد (یاقوت حموی ، ج ۱۷، ص ۱۰۶). او نیز همچون پدرش به اعتزال گرایش داشت که در کتابش نَشوارُ المُحاضرة ، مشهود است (تنوخی ، ج ۱، مقدمة شالجی ، ص ۲۸). نقل او مورد تأیید بود. وی در ۳۸۴ در بغداد درگذشت (خطیب بغدادی ، همانجا).
تنوخی دیوان شعری داشته که از بین رفته است (تنوخی ، ج ۱، مقدمة شالجی ، ص ۳۱). از مشهورترین تألیفاتش ، نَشوارُ المُحاضرة و اخبارُالمُذاکرة در یازده مجلد است که تألیف آن را در ۳۶۰ آغاز نمود و بیست سال بعد به اتمام رساند. بعضی ، آن را به نامهای جامع التواریخ ، نشاورالمحاضرة ، و نشوان المحاضرة نیز ضبط کرده اند (ابن خلّکان ، همانجا؛ حاجی خلیفه ، ج ۲، ستون ۱۹۵۳؛ آقابزرگ طهرانی ، ج ۲۴، ص ۱۶۰؛ تنوخی ، ج ۱، مقدمة شالجی ، ص ۵ ـ۶، ۳۱). به گفتة عبود شالجی ، مصحح این کتاب (تنوخی ، ج ۱، مقدمه ، ص ۵ ـ۶، پانویس ۷)، جامع التواریخ نامیدن کتاب اشتباه است ، چون در مقدمة کتاب به نام آن اشاره شده است . این کتاب شامل قصصی است و از اهمّ موضوعات آن اخبار قضات و رفع مظلمه است . از ویژگیهای کتاب این است که مؤلف با طبقات مختلف مردم ارتباط بر قرار کرده و تمامی اخبار، اشعار و محاورات آنها را شنیده و با بیانی واحد به نگارش در آورده است (زکی مبارک ، ج ۱، ص ۳۹۳). به نوشتة مؤلف ، دلیل تألیف این کتاب ، حفظ اخبار دولتها و ملتها و بیان فنون آنها و به تمثیل در آوردن آنها به منظور شناخت معاش و معاد و عواقب صلاح و فساد بوده است (همان مقدمه ، ص ۶، ۱۹، ۲۹). جزء اول این کتاب در ۱۳۰۰ ش / ۱۹۲۱ در قاهره به اهتمام مارگلیوث ، مستشرق معروف ، چاپ شد (همان ، ص ۶، پانویس ۱؛ آقابزرگ طهرانی ، همانجا). همچنین وی این کتاب را به انگلیسی برگرداند و با نام > احادیث قاضی عراقی < در 1301ش /1922 در لندن منتشر کرد (تنوخی ، ج 1، مقدمة شالجی ، همانجا).
عبود شالجی هشت جلد از این کتاب را در ۱۳۹۱ـ۱۳۹۳ در بیروت چاپ کرد.
کتاب دیگر او، الفرج بعدالشدّة است که وی تألیف آن را در ۳۷۳ آغاز کرد (ثعالبی ، ج ۲، ص ۴۰۵؛ یاقوت حموی ، ج ۱۷، ص ۹۲؛ تنوخی ، ج ۱، مقدمة شالجی ، ص ۲۷؛ نیز رجوع کنید به فرج بعد از شدت • ).
اثر دیگر او، المُسْتَجادمِن فَعَلات ال اَجْواد است (ابن خلّکان ، همانجا) که آقابزرگ طهرانی نام آن را در الذریعه (ج ۲۱، ص ۲)، المُستجاد مِن فعلات ال أمجاد و المسجّاد آورده و سرکیس در معجم المطبوعات (ج ۱، ستون ۶۴۴) آن را المستجاد مِن فعلات ال اجداد ذکر نموده است . این کتاب را محمد کُردعلی در دمشق چاپ کرده است (تنوخی ، ج ۱، مقدمة شالجی ، ص ۳۱). مجموعة اقوالی با نام عنوان الحکمة و البیان نیز از اوست که مارگلیوث آن را در مقدمة ترجمة انگلیسیِ جزء اول نشوارالمحاضرة آورده است (همان مقدمه ، ص ۳۲).
۳) ابوالقاسم علی بن مُحَسِّن ، محدّث و قاضی . وی در بصره به دنیا آمد (خطیب بغدادی ، ج ۱۲، ص ۱۱۵). تاریخ دقیق ولادتش معلوم نیست . او نیز همچون پدرش علاوه بر منصب قضا، به کار در ضرابخانه نیز مشغول بود (ابن شاکر کُتُبی ، ج ۳، ص ۶۰). در نقلِ حدیث ، صدوق و در حُکمِ قضا بسیار محتاط بود (خطیب بغدادی ، همانجا). وی شاگرد شریف مرتضی علم الهدی (متوفی ۴۳۶) و ابوالعلاء معرّی (متوفی ۴۴۹) و از استادان شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) بود (افندی اصفهانی ، ج ۳، ص ۴۰۲، ۴۰۵ـ۴۰۶). ابن خلّکان (ج ۴، ص ۱۶۲) او را راوی اشعار بسیاری می داند و به نوشتة افندی اصفهانی (ج ۳، ص ۴۰۴) وی اشعار فراوانی نیز از حفظ داشت . منابع او را شاعر و ادیب معرفی کرده اند، اما از سروده های وی هیچ شعری نقل نشده است (ابن خلّکان ، همانجا؛
امین ، ج ۸، ص ۳۰۰). او نیز در مذهب ، معتزلی متمایل به شیعه بود (ابن جوزی ، ج ۱۵، ص ۳۵۳)، اما علامه حلّی او را در شمار علمای اهل سنّت ذکر کرده است (افندی اصفهانی ، ج ۳، ص ۴۰۵ـ۴۰۶). به گفتة ابن تغری بردی (ج ۵ ، ص ۵۸)، وی تألیفات سودمندی داشته و محسن امین (همانجا) او را مؤلف کتاب الطوالات معرفی کرده است . وی در ۴۴۷ درگذشت و خطیب بغدادی بر جنازه اش نماز خواند (خطیب بغدادی ، همانجا).
برخی از دیگر بزرگان خاندان تنوخی عبارت اند از: اسحاق بن بهلول ، محدّث و فقیه (متوفی ۲۵۲؛
همان ، ج ۶، ص ۳۶۶ـ۳۶۹)؛
بهلول بن اسحاق ، محدّث و قاضی (متوفی ۲۹۸ یا ۲۹۹؛
همان ، ج ۷، ص ۱۰۹ـ۱۱۰)؛
داوودبن هَیْثَم ( رجوع کنید به ابن هیثم تنوخی • ) و احمدبن اسحاق ، محدّث ، قاضی ، فقیه و نحوی (متوفی قرن چهارم ؛
همان ، ج ۴، ص ۳۰ـ۳۴).
منابع :
(۱) آقابزرگ طهرانی ؛
(۲) ابن ابی الوفا، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیة ، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳؛
(۳) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة ، قاهره ?( ۱۳۸۳/ ۱۹۶۳ ) ؛
(۴) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲؛
(۵) ابن خلّکان ؛
(۶) ابن شاکر کتبی ، فوات الوفیات ، چاپ احسان عباس ، بیروت ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴؛
(۷) ابن شهرآشوب ، معالم العلماء ، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱؛
(۸) ابن کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ ، بیروت : دارالفکر العربی ، ( بی تا. ) ؛
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ،
(۹) چاپ احمد حسینی ، قم ۱۴۰۱ـ ؛
(۱۰) امین ؛
(۱۱) مُحسِّن بن علی تنوخی ، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة ، چاپ عبود شالجی ، بیروت ۱۳۹۱ـ۱۳۹۳/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۳؛
(۱۲) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، یتیمة الدهر ، چاپ مفید محمد قمیحه ، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۱۳) حاجی خلیفه ؛
(۱۴) خطیب بغدادی ؛
(۱۵) محمد زکی مبارک ، النثر الغنی فی القرن الرابع ، بیروت ۱۳۵۲/۱۹۳۴؛
(۱۶) سرکیس ؛
(۱۷) سمعانی ؛
(۱۸) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری ، مجالس المؤمنین ، تهران ۱۳۵۴ ش ؛
(۱۹) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) .