دارالحدیث و دارالقرآن تنکزیه(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَنْکِزیّه ، نام چند بنای مذهبی و علمی در دمشق و بیت المقدّس که به فرمان سیف الدین تنکز • ، نایب السلطنة دمشق ساخته شد.
۱) دارالحدیث و دارالقرآن تنکزیّه . این مدرسه در دمشق ، بر ویرانة حمامی به نام سوید، ساخته شد (ابن کثیر، ج ۷، جزء۱۴، ص ۱۳۸؛ نعیمی دمشقی ، ج ۱، ص ۱۲۳). نمای سنگی و محراب زیبا و مقرنسهای سردرِ این ساختمان ، آن را از بناهای مشابه ممتاز کرده است . بر کتیبة سردر، علاوه بر نام سازنده ، نوشته شده که این مدرسه وقف طلاب علوم قرآن و حدیث است (دهمان ، ص ۱۷۲؛ ابن مبرد، ذیل طَلَس ، ص ۲۱۵). بنا بر گزارش نعیمی دمشقی (متوفی ۹۲۷) از وقفنامة تنکزیّه ، موقوفات این مدرسه ، ۳۷ دکان و خراج بوستانِ معروف به «بندر» در زَبَدانی دمشق بوده است . در این وقفنامه نام مشیخة قرائت و مشایخ حدیث و پیشنماز، به همراه میزان دستمزد آنان ، ثبت شده است . از این اطلاعات بر می آید که برای آموزشهای قرآنی بیش از حدیث هزینه می شده است . همچنین میزان دستمزد متصدیان دیگر مشاغل ، بدون ذکر نام آنان ، آمده است . ذکر مناصب و مشاغل افرادی چون رئیس دیوان ، عامل ، مهندس ناظر، بنّا، معمار، ناظر وقف ، جانشین ناظر، مأمور حضور و غیاب ، مؤذن ، دربان و خدمتگزار در این وقفنامه ، از گستردگی تشکیلات اداری تنکزیّه حکایت دارد (نعیمی دمشقی ، ج ۱، ص ۱۲۶ـ۱۲۷). نیز نُعَیْمی ، علاوه بر سه تن از مشایخ قرائت و حدیث که نامشان در وقفنامه آمده ، از یک تن از استادان و مشایخ تنکزیّه ، به نام صدرالدین سلیمان بن عبدالحکم مالکی باردی ، یاد کرده است (نعیمی دمشقی ، ج ۱، ص ۱۲۶ـ۱۲۷). ابن کثیر (متوفی ۷۷۴) نیز در البدایة و النهایة (ابن کثیر،ج ۷، جزء ۱۴، ص ۱۳۸ـ ۱۳۹) در ذکر حوادث ۷۲۸، ضمن اشاره به تنکزیّه ، گفته است که در ادامة کتاب ، شرح موقوفات و راتبه های مشایخ و طلاب آن را بتفصیل خواهد آورد اما چنین نکرده و فقط در ذکر حوادث ۷۳۹ از تکمیل دارالحدیث سَکّریه و وقفنامة آن گزارش داده است (ابن کثیر، ج ۷، جزء ۱۴، ص ۱۹۵). شاید سکّریه تصحیف تنکزیّه بوده باشد، زیرا ابن کثیر واقف سکّریه را تنکز دانسته است ، در حالی که سکّریه در ۶۸۲ و پیش از به قدرت رسیدن تنکز دایر بوده و ابن کثیر خود در جای دیگر به این نکته اشاره کرده است ، بی آنکه از واقف سکّریه نام ببرد (ابن کثیر،ج ۷، جزء ۱۳، ص ۳۲۰). نعیمی نیز تصریح کرده است که واقف سکّریه شناخته نیست (نعیمی،ج ۱، ص ۷۴). همچنین ابن کثیر، که در این گزارش (ابن کثیر،ج ۷، جزء ۱۴، ص ۱۹۵) سال تکمیل سکّریه را ۷۳۹ ضبط کرده ، در جای دیگر سال ساخت تنکزیّه را ۷۲۸ نوشته است (ابن کثیر،ج ۷، جزء ۱۴، ص ۱۳۸). از سوی دیگر، بر کتیبة سر درِ تنکزیّه تاریخ بنا ۷۳۹ نوشته شده است (دهمان ، ص ۱۷۲). بنابراین ، احتمالاً تاریخ بنای اولیة تنکزیّه ۷۲۸ و تاریخ تکمیل و تعمیر آن ۷۳۹ بوده است . محل بنای سکّریه نیز در این گزارش و در وقفنامة آن با تنکزیّه شباهت بسیار دارد (نعیمی، ج ۱، ص ۱۲۳؛نعیمی، ج ۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷). نعیمی در بارة سکّریه از گزارش ابن کثیر استفاده نکرده اما گزارش وی را در بارة بنای تنکزیّه در ۷۲۸، بتفصیل آورده که نشان می دهد نعیمی در درستی و دقت این گزارش تردید داشته است . با اینهمه ، نمی توان کلمة سکّریه را با اطمینان تصحیف تنکزیّه دانست ، زیرا ابن کثیر در ادامة گزارش خود، شمس الدین ذهبی را مدرّس این دارالحدیث ذکر کرده ، در حالی که ذهبی مدرّس سکّریه بوده است نه تنکزیّه (نعیمی، ج ۱، ص ۷۸ـ۷۹). وقفنامه ای که ابن کثیر در بارة آن گزارش داده ، در ضمنِ شباهت با وقفنامة تنکزیّه مذکور در کتاب نعیمی ، با آن تفاوتهای بسیار دارد؛ بنابراین ، احتمالاً ابن کثیر در این گزارش اشتباهاتی کرده و نعیمی نیز با اطلاع از این امر، به گزارش او در بارة دارالحدیث سکّریه و وقفنامة آن اعتنانکرده است .
محمداسعد طَلَس ، در ذیلی که در ۱۳۶۱ بر ثمارالمقاصد فی ذکرالمساجد نوشته ، تنکزیّه را در شمار مساجد دمشق آورده و گفته که در زمان او مدرسه ای آباد بوده است (ابن مبرد، ذیل طلس ، ص ۲۱۵). محمداحمد دُهمان در ولاة دمشق فی عهد الممالیک (ابن مبرد، ذیل طلس ، ص ۲۱۵) تصریح کرده که تنکزیّه به مدرسة کاملیه مشهور است ، اما کردعلی در خطط الشام (چاپ ۱۳۹۱) نوشته که دارالحدیث تنکزیّه به دبستانی با نام الهاشمیه تبدیل شده است (کردعلی،ج ۶، ص ۷۴).
منابع :
(۱) ابن کثیر، البدایة و النهایة ، ج ۷، چاپ احمدابوملحم و دیگران ، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۲) ابن مبرد، ثمارالمقاصد فی ذکرالمساجد ، ( همراه با ) الذیل ، از محمداسعد طلس ، بیروت ۱۹۷۵؛
(۳) محمداحمد دهمان ، ولاة دمشق فی عهد الممالیک ، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۴) محمدکردعلی ، خطط الشام ، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲/۱۹۷۰ـ۱۹۷۲؛
(۵) عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی ، الدّارس فی تاریخ المدارس ، چاپ جعفر حسنی ، ( قاهره ) ۱۹۸۸؛
