• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جلال‌الدین دوانی (دیدگاه‌های اقتصادی)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جلال‌الدین از حکما و متکلّمان بزرگ بود که در همه علوم متداول، بخصوص در علوم عقلی تبحر داشته و در میان شیعه و سنّی محترم بوده است. دیدگا‌های اقتصادی وی را می‌توان به تعریف واژه‌ها با رویکرد اقتصادی، لزوم تحصیل علم اقتصاد و غیره اشاره کرد.



جلال‌الدین محمّدبن اسعدالدین‌ بن محمّدبن عبدالرحیم ‌بن علی الصدیقی الدوانی مشهور به «جلال‌الدین» به از حکما و متکلّمان بزرگ است که در همه علوم متداول، بخصوص در علوم عقلی تبحر داشته و در میان شیعه و سنّی محترم بوده است. سنّی‌ها او را از احفاد ابی‌بکر خلیفه اول و شیعه وی را منتسب به‌ محمّد بن ابی‌بکر، تربیت‌ یافته حضرت علی(علیه‌السّلام) می‌داند. وی در سال۸۳۰ ه.ق در روستای دوان در نزدیکی کازرون به دنیا آمد.
[۱] نوربخش، سیما، زندگی، آثار و اندیشه‌های جلال‌الدین دوانی، مجله تحقیقات اسلامی، ۱۳۷۸، سال سیزدهم، ش۴۹، ص۲۰۸.

دوانی در سال ۹۰۸ه.ق، در زمان شاه‌اسماعیل صفوی و در هنگام بازگشت به وطنش (دوان) در نزدیکی کازرون مریض شد و سرانجام در روز سه‌شنبه نهم ربیع‌الثانی سال ۹۰۸ هجری قمری درگذشت. جسد او را به دوان بردند و در بقعه معروف به شیخ عالی، در کنار مزار علی‌ بن احمد خطیب، به‌خاک سپردند.
[۲] دوانی، جلال‌الدین محمد و خواجویی الاصفهانی، اسماعیل، سبع رسائل، ترجمه سیداحمدتویسرکانی، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۱، ۲۰۰۲ م، ص۴۲۵.

جلال‌الدین دوانی گرچه در یک خانواده مشهور سنی شافعی به‌دنیا آمد و همانطور که از تألیفاتش مشخص است، مثل عموم مردم فارس، پیرو مذهب شافعی و از نظر اصول عقاید، اشعری بوده است. ولی کم کم به مذهب شیعه اثنی عشری گروید؛ اما به‌علت موقعیت اجتماعی و نفوذی که در میان مردم ایران کرده بود، نتوانست عقیده‌اش را اظهار کند. از آنجایی که در اواخر عمر، کتابی فارسی به‌نام «نورالهدایه فی اثبات الامامه» نوشت، علمای بزرگی چون علامه بحرالعلوم، شیخ عباس قمی و سیدمحسن امین، وی را پیرو مذهب تشیع می‌دانند.
[۳] یوسفی‌راد، مرتضی، اندیشه سیاسی جلال‌الدین دوانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۷، چاپ اول، ص۳۳.



بررسی دیدگاه‌های اقتصادی جلال‌الدین دوانی بدین شرح هست:

۲.۱ - تعریف واژه‌ها با رویکرد اقتصادی

دوانی برخی از واژه‌ها را با دیدگاه اقتصادی مورد بازتعریف قرار داده و بر جوانب اقتصادی آن تاکید ویژه دارد؛ به‌عنوان مثال، وی قناعت را مصرف در حد ضرورت می‌داند و متذکرمی‌شود که مصرف، در حد ضرورت نباید منجر به پس‌انداز خصوصی و فردی شود و شخص قانع، به شخص سرمایه‌دار تبدیل شود. به‌اعتقاد وی، حریت یعنی توانایی کسب درآمد از طریقی که به استثمار آلوده نباشد و خرج آن در طریقی که استثمارکننده نباشد؛ خواه این استثمار از طریق مستقیم اعمال شود، مانند استثمار دیگری به‌وسیله نپرداختن مزد کامل وی، یا از طریق غیرمستقیم اعمال شود؛ مانند تولید کالاهای غیر ضروری که با ایجاد کمبود مصنوعی در عرضه عوامل تولید دیگران یا از طریق تورّم یا از طریق کمبود کالاهای ضروری استثمار می‌شوند.
دوانی همانند خواجه نصرالدین طوسی (۵۹۷-۶۷۲ه. ق) از صله رحم یک محتوای اقتصادی ارائه داده؛ در حالی‌که در فرهنگ معمول امروز ما چنین محتوایی کاملا متروک شده است. به‌نظر دوانی، صله رحم یعنی خویشاوندان را در مال و رفاه اقتصادی شریک گردانیم. بنابراین آن صله رحمی که در اسلام آن‌قدر بر آن توصیه و تاکید شده، صله رحمی نیست که در یک دید و بازدید ظاهری خلاصه شود. برعکس صله رحم، آن دید و بازدیدی است که پایه اصلی آن‌را اقتصاد تشکیل داده باشد.
[۴] توانایان فرد، حسن، تاریخ‌اندیشه‌های اقتصادی در جهان اسلام، تهران، فرودین، ۱۳۶۱، ص۴۳.


۲.۲ - لزوم تحصیل علم اقتصاد

دوانی معتقد است که مهم‌ترین مشخصه اقتصاد اسلامی این است که در آن روابط اقتصادی عاری ازهر نوع استثمار باشد و برای استقرار قسط در روابط اقتصادی باید آگاهی کامل بر روابط مذکور ایجاد شود. این آگاهی فقط از طریق مطالعه علمی، مکانیسم عملکرد روابط مذکور حاصل می‌شود و این مطالعه، چیزی جز دانش اقتصاد نیست؛ لذا تحصیل علم اقتصاد ضروری است.
[۵] غفاری،‌هادی و ابوالحسنی، اصغر، تاریخ‌اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۸۹، چاپ اول، ص۲۰۷.


۲.۳ - عدالت اقتصادی

به‌نظر دوانی عدالت اقتصادی باید در سه زمینه تولید، توزیع و کیفر مراعات شود. درباره عدالت در تولید، دوانی به تفاوت بین کالا و خدمت توجه داشته و معتقد است که باید بین کار انجام‌شده، برای تولید کالا و دستمزد آن و همچنین بین کار انجام‌شده برای تولید خدمت و دستمزد آن رابطه مستقیم برقرار باشد. درباره مبادله نیز دوانی به تئوری ارزش کار پایبند بوده و معتقد است که باید مبادله دو کالا یا دو خدمت، بر اساس کار متبلور در آن‌دو انجام شود.
او همچنین معتقد است که مبادله به دو صورت مثبت و منفی انجام می‌شود. مبادله مثبت آن است که حسن ارزشی را به‌نام پیراهن به حسین می‌دهد و در مقابل ارزشی به‌نام صندلی را از حسین می‌ستاند. در این مبادله، هریک از طرفین، ارزشی را از دست داده و ارزشی را به‌دست آورده‌اند.
اگر این دو ارزش داده‌شده و گرفته‌شده برابر نباشد، آن طرف که ارزش کمتر داده و ارزش بیشتری گرفته است، دیگری را استثنمار می‌کند و باید در حکومت عدل اسلامی آن ارزش را از استثمارگر گرفته و به استثمارشده برگردانده شود. مبادله منفی آن است که حسن ارزشی را از حسین دریغ دارد و در مقابل، حسین نیز ارزشی برابر آن از حسن دریغ دارد. برای مثال اگر حسن قرار است ۵ ساعت در شخم زدن حسین را کمک کند و حسین ۵ ساعت در چیدن میوه وی را یاری رساند و حسن دو ساعت غیبت کند، باید حسین نیز دو ساعت کمتر برای حسن کار کند. دوانی تاکید می‌کند که عدالت در کیفر در صورتی مراعات می‌شود که کار حسن و حسین از یک نوع باشد و فرضا هردو دارای کار ساده باشند.
[۶] غفاری،‌هادی و ابوالحسنی، اصغر، تاریخ‌اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۸۹، چاپ اول، ص۲۰۹.



۱. نوربخش، سیما، زندگی، آثار و اندیشه‌های جلال‌الدین دوانی، مجله تحقیقات اسلامی، ۱۳۷۸، سال سیزدهم، ش۴۹، ص۲۰۸.
۲. دوانی، جلال‌الدین محمد و خواجویی الاصفهانی، اسماعیل، سبع رسائل، ترجمه سیداحمدتویسرکانی، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۱، ۲۰۰۲ م، ص۴۲۵.
۳. یوسفی‌راد، مرتضی، اندیشه سیاسی جلال‌الدین دوانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۷، چاپ اول، ص۳۳.
۴. توانایان فرد، حسن، تاریخ‌اندیشه‌های اقتصادی در جهان اسلام، تهران، فرودین، ۱۳۶۱، ص۴۳.
۵. غفاری،‌هادی و ابوالحسنی، اصغر، تاریخ‌اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۸۹، چاپ اول، ص۲۰۷.
۶. غفاری،‌هادی و ابوالحسنی، اصغر، تاریخ‌اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۸۹، چاپ اول، ص۲۰۹.



سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «جلال الدین محمد دوانی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۵/۲۳.    






جعبه ابزار