ذیل تاریخ مدینة السلام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ذیل تاریخ مدینة السلام، کتابی است به
زبان عربی و در واقع ذیلی است بر «ذیل تاریخ مدینه السلام» تاج الاسلام
ابوسعد بن سمعانی ، از این رو شایسته بود از آن با عنوان ذیل تاریخ مدینه السلام یاد شود.
این کتاب مشتمل بر شرح حال کسانی است که پس از وفات سمعانی ۵۶۲ ق. درگذشته و یا اینکه از قلم سمعانی افتاده‌اند. این ذیل تا تاریخ ۶۲۱ ق. را در بردارد.
این کتاب به جهت آنکه به شرح حال شمار زیادی از رجال
بغداد اعم از پادشاهان، وزیران،
قضات، نقیبان،
فقهاء مذاهب مختلف،
محدثین، شعرا، اطباء و... پرداخته، در بین آثار مشابه کم نظیر است، لذا از اهمیت ویژهای برخوردار است.
شاید یکی از دلایل عمده اهمیت این کتاب موقعیت نویسنده آن باشد، زیرا وی یکی از بزرگان اندیشه و تفکر اسلامی است که به
صدق و
امانت و
دیانت شهره بوده است. او با این ویژگی‌ها به شرح حال افراد و نیز وقایعی پرداخته که خود از نزدیک شاهد آنها بوده و با آنها از نزدیک در ارتباط بوده است. همچنین این کتاب، از جمله معدود آثاری است که به وسیله آن می‌توان به نقشه‌های
شهر بغداد و نیز محله‌های آن، خیابان‌ها، بازارها، مقابر و مدارس و کاخ‌های آن در نیمه دوم
قرن ششم و نیمه اول قرن هفتم هجری آشنایی یافت.
کتاب فاقد فصل بندی و تبویب است و مطالب آن تنها بر اساس حروف الفبای عربی تنظیم گردیده است.
شیوه مولف در بیان مطالب به این نحو است که کتاب را، از باب تیمن و تبرک به نام مبارک
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، با نام کسانی که به «محمد» نام دارند و پس از آنها کسانی که «احمد» نام دارند، آغاز می‌کند.
در حرف «عین»، توجه ویژهای به تسلسل اسامی خلفایی که نامشان با این حرف آغاز می‌شود، نشان می‌دهد. از این رو ابتدا، به جهت قدردانی و احترام از خلفای راشدین، ابتدا از
عمر، سپس از
عثمان و پس از آن از کسانی که نامشان
علی است، یاد می‌کند.
مولف در ذکر نام فرد مورد نظر و نیز نام پدر او، غالبا ترتیب تاریخ وفاتشان را مورد توجه قرار می‌دهد. به عنوان مثال وی از کسی که نام وی محمد و نام پدرش احمد است، به ترتیب تاریخ وفاتشان یاد کرده و در پایان این قبیل اسامی، از کسانی که تا پایان نگارش این کتاب هنوز در قید حیات بوده و وفات نکرده‌اند، یاد می‌کند.
ابن دبیثی در شرح حال افرادی؛ همچون سمعانی و
خطیب بغدادی روش اختصار و کوتاه نویسی را رعایت کرده است.
مولف ذیل نام افراد به ذکر
حدیث یا
حکایت و یا سرودهای از ایشان می‌پردازد.
مولف در تراجم افراد،
کنیه ایشان را در آخر اسم ذکر می‌کند، پس از آن از شهری که فرد مورد نظر در آن می‌زیسته و... یاد می‌کند. سپس از زمان ورود فرد مورد نظر به بغداد، در صورتی که بغدادی نبوده باشد، اساتید و شیوخ وی و نیز دانش‌هایی که به تدریس آنها پرداخته است، یاد می‌کند. در پایان نیز از تاریخ ولادت یا وفات افراد و یا هم تاریخ ولادت و هم تاریخ وفات ایشان یاد می‌کند.
این کتاب به شرح حال بغدادی الاصل‌ها و یا کسانی که بعد از وفات ابن سمعانی در سال ۵۶۲ ه. ق. تا سال ۶۲۱ ه. ق، به بغداد وارد شده‌اند، می‌پردازد. این افراد را خلفا، ولیعهدها، ارباب ولایات، نقیبان، قضات، فقها،
راویان حدیث، قراء، شعرا،
صوفیان و غیره تشکیل می‌دهند. لازم به ذکر است که مولف در این کتاب تنها به شرح حال کسانی می‌پردازد که از نظر سمعانی دور مانده و در کتاب وی از آنان ذکری به میان نیامده است.
از نقطه نظر جغرافیایی مهم‌ترین ویژگی این کتاب آنست که این کتاب از معدود آثاری است که از خلال آن می‌توان به نقشه‌های بغداد، به عنوان مرکز تمدن،
سیاست و دانش آن روزگار در
جهان اسلام و نیز محلات و خیابان‌ها و غیره آگاهی یافت و بر اهل فن پوشیده نیست که آشنایی با فن نقشه کشی جز از طریق ارتباط پیوسته با مهندسان و نقشه کشان میسر نیست، چرا که نقشه‌ها بر حسب تغییر اوضاع اجتماعی و اقتصادی شهرها، مرتب دستخوش تغییر و تحول می‌شوند و اماکنی از بین رفته و مکان‌های دیگری به جای آنها احداث می‌گردند و از اماکن قدیمی اثری جز در کتاب‌های تاریخی نمی‌توان یافت.
دو مجلد از این کتاب، به کوشش دکتر بشار عواد، معروف در فاصله میان سال‌های ۱۹۷۴ تا ۱۹۷۹ م. در بغداد به چاپ رسیده و نسخه حاضر در برنامه به تحقیق وی در پنج جلد به همراه مقدمه‌ای مفصل در دو باب، که هر باب خود مشتمل بر فصولی، منتشر شده است. محقق پاورقی‌هایی را به کتاب افزوده و در جلد پنجم فهرست‌های ذیل را درج نموده است:
فهرست مرتب شده، بر اساس ابتدای احادیث، فهرست اسامی افرادی که به شرح حال آنها پرداخته شده به ترتیب حروف الفبا، فهرست احالات، فهرست اماکن بغداد، فهرست اماکن و بقاع، فهرست کتاب‌هایی که در متن کتاب از آنها نام برده شده است، فهرست اشعار، فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده در تحقیق کتاب و فهرست مطالب کتاب.
۱- پاکتچی، احمد، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ص۴۸۸.
۲- مقدمه محقق کتاب آقای دکتر بشار عواد معروف.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
