• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

روابط ایران و آلمان در دوره پهلوی اول

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


در زمان رضاشاه(دوره پهلوی اول) ایران وابسته به قدرت‌های خارجی بود، و برای تامین نیازهای خود مجبور بود با خارجی‌ها رابطه برقرار کند و از جمله آن کشورها، آلمان بود، که در دورههای متعدد این روابط به دلایلی کم و زیاد می‌شد.


ایران تا حدود زیادی زیر سلطه بریتانیا و شوروی بود و رقابت میان آنان ناشی از اختلافات عمیقی بود که هر یک وجود دیگری را زیر سؤال می‌برد.
[۱] زرگر، علی اصغر، تاریخ روابط سیاسی ایران وانگلیس در دوره رضاشاه، ص۱۴۰-۱۴۱، ترجمه بیات، انتشارات پروین، تهران، ۱۳۷۲.

قدرت‌گیری رضاخان(یکی از افسران جزء قزاق (قزاق‌ها هسته اصلی نیروهای نظامی‌ ایران، حافظ سلطنت قاجاریه و منافع روسیه تزاری در ایران بودند؛ اما پس از انقلاب اکتبر روسیه در اختیار دولت انگلستان قرار گرفته علیه نهضت جنگل جنگیدند.)) با التفات انگلیسی‌ها سبب چیرگی بر روسیه شد.
[۲] صباحی، هوشنگ، سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه، ص۲۲۳، ترجمه پروانه ستاری، تهران، نشر گفتار، ۱۳۷۹.
روسیه نیز کوشید با صدمه بر منافع انگلستان و پشتیبانی از نیروهای ملی، ایران را به مدار خویش بکشاند.
[۳] زرگر، علی اصغر، تاریخ روابط سیاسی ایران وانگلیس در دوره رضاشاه، ص۱۴۱، ترجمه بیات، انتشارات پروین، تهران، ۱۳۷۲.
هم‌جواری روسیه با ایران، جذب کالاهای صادراتی ایران و رونق تجاری ولایات شمالی آن، روسیه را به یک طرف تجاری طبیعی تبدیل کرده بود.
[۴] زرگر، علی اصغر، تاریخ روابط سیاسی ایران وانگلیس در دوره رضاشاه، ص۱۴۹، ترجمه بیات، انتشارات پروین، تهران، ۱۳۷۲.

فسادی که رضاشاه از قاجاریه به ارث برد نه تنها تدوام یافت بلکه صورت رسمی‌ و قانونی پیدا کرد.
[۵] باری، روبین، جنگ قدرت‌ها در ایران، ص۲۰، محمود مشرقی، بی‌جا، انتشارات آشتیتانی، ۱۳۶۳.
اقتصاد ملی ایران از قبیل نظام بانکی، صنعت نفت، صنعت ماهیگیری و به ویژه تولید به قدرت‌های خارجی وابسته بود. رضاشاه نیز ضعیف‌تر از آن بود که بر ضد آنان عمل کند؛ زیرا نفت اصلی‌ترین منبع مالی برای سامان دهی ارتش در دست بریتانیا بود و رضاشاه از انگلیسی‌ها بر تاج و تختش بیمناک بود.
[۶] زرگر، علی اصغر، تاریخ روابط سیاسی ایران وانگلیس در دوره رضاشاه، ص۱۳۹-۱۴۰، ترجمه بیات، انتشارات پروین، تهران، ۱۳۷۲.


نتیجه رقابت استعمارگران روس و انگلیس، گرایش رضاشاه به دیکتاتوری به ویژه پس از به قدرت رسیدن هیتلر در آلمان موجب اتخاذ سیاست انفعالی رضاشاه در قبال آن دو و نزدیک شدن به آلمان بود.
[۷] زرگر، علی اصغر، تاریخ روابط سیاسی ایران وانگلیس در دوره رضاشاه، ص۱۴۱، ترجمه بیات، انتشارات پروین، تهران، ۱۳۷۲.
ایجاد گرایش به آلمانی‌ها در میان ایرانیان توسط انگلیسی‌ها برای مقابله با کمونیزم در ایران، نیاز ایران به فرآورده‌های صنعتی آلمان و تسهیلات اقتصادی فوق‌العاده‌اش به مشتریان شرقی، نیاز آلمانی‌ها به مواد خام و کالاهای شرقی چون پشم و پنبه برای بازسازی اقتصادی و تجدید تسلیحات و تمایل آنان به حضور در شرق (آلمان و عثمانی در ۱۹۱۴م برای ضربه زدن به انگلیس، تصمیم به حمله به هندوستان از طریق ایران و افغانستان را داشت.)
[۸] یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۲۵.
و بازارهای ایران که دروازه ورود به شرق بود.
[۹] معتضد، خسرو، رضاشاه سقوط و پس از سقوط، ص۲۵، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر، ۱۳۷۶.


روابط ایران و آلمان در سال ۱۲۹۷ -۱۳۰۴ش، کاهش داشت.

۳.۱ - دوره کاهش شدید و قطع روابط

 وقوع انقلاب اکتبر؛ باعث قطع نفوذ روس‌ها در ایران و تفوّق سیاسی و اقتصادی انگلیس در ایران شد. با شکست آلمان در جنگ، انگلیس؛ دولت ایران را وادار به انتشار لیست سیاهی
[۱۰] سپهر، احمدعلی، ایران درجنگ بزرگ۱۹۱۴-۱۹۱۸، ص۴۳، تهران، چاپخانه بانک ملّی، ۱۳۳۶.
از رجال ایرانی و آلمانی اعم از دیپلمات‌ها، نظامیان و اتباعی کرد که طی جنگ با متحدین هم‌کاری کرده بودند، اینان تا ده سال اجازه ورود به ایران را نداشتند و در شهر‌های مختلف اروپا (برلین و پاریس) در تنگدستی و سرگردانی روزگار گذرانیدند. کلیه تشکیلات آلمانی نیز ناگزیر به ترک ایران شدند. عدم استقلال ایران در این‌باره مورد اعتراض آلمان و گروهی از نمایندگان مجلس ایران قرار گرفت.
[۱۱] پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۱۵۷، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
سرانجام با فشارهای دیپلماتیک و اتّحادیه ایران و آلمان،
[۱۲] یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۲۷.
این لیست الغا شد.
[۱۳] پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۱۵۸، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.


۳.۲ - گسترش روابط فنی و اقتصادی

 هم‌کاری آلمانی‌ها و ملیّون ایرانی در طول جنگ، عدم اهداف امپریالیستی دولتمردان آلمانی و رفع محدودیّت‌های دیپلماتیک به کمک شوروی، موجب از سرگیری روابط ایران و آلمان شد.
[۱۴] پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۱۵۶، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
رضاشاه و مجریانش کوشیدند برای کاستن از فشار اقتصادی و سیاسی از دولی بهره گیرند که خطر کمتری برای منافع ایران داشتند. سیاست‌های آزادی‌خواهانه آمریکا موجب روی آورن سیاست‌مداران ایرانی به آمریکایی‌ها شد؛ اما ناکامی‌ میلسپو در فعال کردن سیاست آمریکا و جذب سرمایه‌ها در قبال ایران سبب روی آوردن ایران به سایر دول اروپایی (فرانسه، آلمان و ایتالیا) شد.
[۱۵] موسویان، حسین، بررسی روابط ایران و آلمان، ص۳۷، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، ۱۳۸۵.
آلمانی‌ها به دلیل تحریم‌های پس از جنگ و نیز هم‌کاری نزدیک ایام جنگ با دول خاورمیانه، بیش از سایرین اظهار آمادگی کردند.
[۱۶] موسویان، حسین، بررسی روابط ایران و آلمان، ص۱۵۹، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، ۱۳۸۵.

بهبود روابط آلمان با نیروهای غربی به دلیل رقابت میان روس و انگلیس پس از عهدنامه لوکارنو موجب برقراری روابط محکم آلمان با انگلستان و شوروی شد.
[۱۷] یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۲۸.

شولنبورگ، اولین سفیرآلمان پس از جنگ، در ۲۳/۱/۱۹۲۳ وارد ایران شد، وی با همراهی تیمورتاش- وزیر دربار رضاشاه- نقش مهمی‌ در مناسبات سیاسی- اقتصادی ایران ایفا نمود.
[۱۸] یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۱۵۸.

در ۱۹۲۸م. ایران مقادیر فراوانی کالا به شرکت‌های مهم آلمانی (زیمنس و فروستال) سفارش داد و بانک‌ها وام هنگفتی (۴۰میلیون مارک) به ایران دادند. شرکت آلمانی یولیوس برگر، که برای شرکت‌های آمریکایی و آلمانی مهم کار می‌کرد، نخستین بخش شمالی راه‌آهن سراسری ایران را احداث کرد. شرکت آلمانی یونکرس نیز خطوط هوایی ایران را پایه‌گذاری نمود.
[۱۹] یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ۲۸-۲۹.

مشاوران آلمانی نیز در امور اقتصادی سازمان‌های ایرانی نقش‌های اساسی داشتند. کورن لیندن‌بلات رئیس بانک ملّی تازه تاسیس ایران
[۲۰] یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۲۰۶.
و اتو‌اشنی‌ویند مشارو ارشد خارجی در وزارت دارایی شد. بروز بحران‌های اقتصادی ۱۹۲۹م. در فعالیت‌های اقتصادی کاهش موقتّی پدید آورد؛ ولی در بهار ۱۹۳۰م. شرکت‌های ‌آلمانی دوباره کنترات‌های مفصلی بویژه در زمینه‌ی تولید شکر و منسوجات منعقد کردند. مسؤلّ تمام برنامه‌های صنعتی رئیس آلمانی بانک ملّی بود.
معاهدات دوستی ایران و آلمان (۱۷فوریه ۱۹۲۹. م) و موافقت‌نامه حق انحصاری تجاری (۲۴ فوریه ۱۹۳۰م.) نمونه‌ای برای مناسبات و پیمان‌های مشابه میان ایران و انگلستان شد و به عنوان نیروی سوّم هم برای انگلیس و شوروی و هم ایران سودمند بود. از جمله حل مخالفت انگلیس و شوروی برای طرح راه‌آهن سراسری در ایران.
[۲۱] یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۲۸.

امّا اوج نفوذ اقتصادی آلمان در ایران با نزول همراه شد؛ زیرا تیمورتاش در میزان حمایت آلمانی‌ها از وی در برقراری تعادل میان ابرقدرت‌ها دچار اشتباه شد. وی با تحریک آلمان علیه دو ابرقدرت دیگر کوشید قدرت سیاسی ایران را افزایش دهد. پس برای تسلّط بیشتر ایران بر منافع شرکت نفت جنوب و نیز خلیج فارس،
[۲۲] یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۲۹-۳۰.
امتیاز شرکت نفت ایران و انگلیس را لغو کرد تا بریتانیا از مواضع استعماری‌اش عقب‌نشینی کند.
[۲۳] یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۳۰.
عدم هم‌کاری و کارآیی روابط با آلمان در پیش برد مذاکرات نفت و حاکمیّت بر خلیج فارس، به سقوط تیمورتاش انجامید.

۳.۳ - به سردی گراییدن روابط دو کشور

 در ۱۹۳۱م. فعالیّت‌های نیروهای اپوزیسیون در برلین (بویژه انتشار نشریه سوسیالیستی پیکار و نشریه‌ی مصّور مونیخ که طی مقاله تندی رضاشاه را مورد تمسخر قرار داد)، انحصار تجارت خارجی، اختلاس کورن لیندن بلات از بانک ملّی،
[۲۴] پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۲۲۳-۲۲۶، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
حملات نژادپرستانه علیه تبعه‌های ایرانی با روی کارآمدن ناسیونال سوسیالیست‌ها
[۲۵] پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۳۱، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، .
عدم همراهی آلمان در پیش برد مذاکرات نفت و حاکمیت بر خلیج فارس؛ موجب اختلال روابط شد.
[۲۶] پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۳۳۰، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.


۳.۴ - تجدید حیات روابط

 با اعزام وزیر مختار جدید آلمانی، وی‌پرت‌فون‌بلخر (۱۹۳۱-۱۹۳۵م) به ایران مخالفت نازی‌ها با فعالیت‌های کمونیستی و مخالفان رضاشاه و تبعید ناشر پیکار، بهبهود موقّتی در روابط سیاسی ایجاد شد.
[۲۷] یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۳۰.
آلمان از ۱۹۳۵ اهداف اقتصادی را وسیله‌ی کسب نفوذ سیاسی قرار داد. رهایی آلمان از محدودیّت‌های صلح ورسای، تقویّت ارتش برای تبدیل آلمان به بزرگترین کشور اروپایی، پیشنهاد برخی نخبگان ناسیونال سوسیالیست چون روزنبرگ، برای نفوذ آلمان در اروپای شرقی (از بالکان تا ترکیه و ایران و هندوستان)، بویژه مرز‌های مشترک طولانی ایران با روسیه و آسیب‌پذیری روسیه در این نواحی و اهمیّت اعلام بی‌طرفی ایران در صورت جنگ با دیگر قدرت‌های اروپایی ایران را محور توجه قرار داد.
[۲۸] پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۲۴۸-۲۵۳، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.

سفر وزیر اقتصاد و رئیس بانک رایش، سفارش‌های مهم به شرکت‌های بزرگ آلمانی و هم‌کاری آنان در استخراج معادن «انارک»، و... در این راستا بود.
[۲۹] پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۳۲، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.

با انعقاد قرارداد مونیخ، انگلستان که نگران منافعش در ایران بود از هر فرصتی برای کارشکنی در روابط ایران و آلمان استفاده کرد تا آن جا که به رقیب ایدئولوژیکی‌اش، شوروی دست دوستی داد. آلمانی‌ها نیز با شوروی پیمان دوستی بستند و عبور کالاهای ایرانی به آلمان را از طریق راه‌های ترانزیتی روسیه به آلمان با قیمتی پایین‌تر از قیمت حقیقی آن ممکن ساخت.
[۳۰] پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۱۸۰، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
بدین روش آلمان توانست طی سال‌های (۱۹۴۰-۴۱) روابط تجاری‌اش را با ایران به طور بی‌سابقه‌ای توسعه دهد.

۳.۵ - ابهام و تردید در روابط

 در آستانه جنگ جهانی دوم؛ موقعیت استراتژیکی ایران او را طعمه‌ی اهداف قدرت‌ها قرار داد.
[۳۱] پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۳۲۴-۳۲۷، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
شوروی تا قبل از روی کارآمدن هیتلر با استفاده از تیرگی روابط آلمان و انگلیس و انعقاد پیمان راپالو با آلمان، به هم‌کاری اقتصادی و نظامی‌ با این کشور پرداخت.
[۳۲] پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۳۲۸، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
پیمان اتّحاد میان این دو و بی‌ اطلاعی ایران از مذاکرات آنان، این احتمال که آلمانی‌ها در مقابل امتیازاتی ایران را به روس‌ها واگذارند، تردید و هراس را بر روابط ایران و آلمان حاکم ساخت.
[۳۳] پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۳۲۹، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
با خطر به زیر کشاندن بخش اعظم اروپا و آسیا توسط هیتلر و استالین برای انگلیس، شعارهای ضد کمونیستی هیتلر و ادعای جستجوی فضای حیاتی در سرزمین اکراین، در روابط قدرت‌ها با آلمان تغییرات اساسی پدید آورد. شوروی از آلمان‌ دور و با فرانسه متّحد شد.
[۳۴] پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۳۲۸، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
اتّحاد بریتانیا و شوروی علیه آلمان، مهم‌ترین طرف تجاری ایران، وجود راه ترانزیت شمال و جنوب ایران در دست شوروی و انگلستان و مشکلاتی که در عبور کالا‌های آلمانی ایجاد کردند، به تجارت ایران صدمات فراوان زد.
[۳۵] یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۳۳.

آلمانی‌ها با ارائه رؤیای ایرانی بزرگ محافل روشن‌فکری و سیاسی نظامی‌ ایران را تحت تاثیر قرار داده و ایران با تکیه بر حمایت آنان از در عناد با انگلستان برآمد.
[۳۶] پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۲۵۰-۲۶۰، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
اما با انعقاد این پیمان‌ها سیاست سازشکاری قدرت‌ها با یکدیگر، شکست خورده و سیاست جنگ‌طلبی در برابر هیتلر از سوی انگلستان آغاز شد.
حمله آلمان به شوروی، انگلیس و شوروی را به هم نزدیک ساخت. پیروزی‌های برق آسای آلمان ایران را به شکست متفقین امیدوار ساخت، درخواست افزایش سهمیه نفت از انگلیس که در تنگنای مالی قرارداشت، در این راستا بود. با نزدیک شدن زمستان و مقاومت روس‌ها، امید به پیروزی آلمان با محافظه‌کاری بیشتر از سوی ایران دنبال شد.
از این رو خواست متفقین مبنی بر اخراج آلمانی‌ها با تانی مواجه شد؛ اما حیاتی بودن کمک رسانی به روس‌ها، دفاع از حوزه‌های نفتی و آب‌های خلیج فارس هر گونه تعلّل را برنتافت و متفقین، علی‌رغم اعلام بی‌طرفی کامل ایران در جنگ، قوای روس و انگلیس از شمال و جنوب ایران را اشغال و در شهریور ۱۳۲۰ رضاشاه را به جرم هم‌کاری با آلمان‌ها از ایران اخراج کنند و پسرش را به جای او نشاندند.

۱. ↑ زرگر، علی اصغر، تاریخ روابط سیاسی ایران وانگلیس در دوره رضاشاه، ص۱۴۰-۱۴۱، ترجمه بیات، انتشارات پروین، تهران، ۱۳۷۲.
۲. ↑ صباحی، هوشنگ، سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه، ص۲۲۳، ترجمه پروانه ستاری، تهران، نشر گفتار، ۱۳۷۹.
۳. ↑ زرگر، علی اصغر، تاریخ روابط سیاسی ایران وانگلیس در دوره رضاشاه، ص۱۴۱، ترجمه بیات، انتشارات پروین، تهران، ۱۳۷۲.
۴. ↑ زرگر، علی اصغر، تاریخ روابط سیاسی ایران وانگلیس در دوره رضاشاه، ص۱۴۹، ترجمه بیات، انتشارات پروین، تهران، ۱۳۷۲.
۵. ↑ باری، روبین، جنگ قدرت‌ها در ایران، ص۲۰، محمود مشرقی، بی‌جا، انتشارات آشتیتانی، ۱۳۶۳.
۶. ↑ زرگر، علی اصغر، تاریخ روابط سیاسی ایران وانگلیس در دوره رضاشاه، ص۱۳۹-۱۴۰، ترجمه بیات، انتشارات پروین، تهران، ۱۳۷۲.
۷. ↑ زرگر، علی اصغر، تاریخ روابط سیاسی ایران وانگلیس در دوره رضاشاه، ص۱۴۱، ترجمه بیات، انتشارات پروین، تهران، ۱۳۷۲.
۸. ↑ یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۲۵.
۹. ↑ معتضد، خسرو، رضاشاه سقوط و پس از سقوط، ص۲۵، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر، ۱۳۷۶.
۱۰. ↑ سپهر، احمدعلی، ایران درجنگ بزرگ۱۹۱۴-۱۹۱۸، ص۴۳، تهران، چاپخانه بانک ملّی، ۱۳۳۶.
۱۱. ↑ پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۱۵۷، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
۱۲. ↑ یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۲۷.
۱۳. ↑ پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۱۵۸، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
۱۴. ↑ پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۱۵۶، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
۱۵. ↑ موسویان، حسین، بررسی روابط ایران و آلمان، ص۳۷، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، ۱۳۸۵.
۱۶. ↑ موسویان، حسین، بررسی روابط ایران و آلمان، ص۱۵۹، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، ۱۳۸۵.
۱۷. ↑ یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۲۸.
۱۸. ↑ یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۱۵۸.
۱۹. ↑ یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ۲۸-۲۹.
۲۰. ↑ یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۲۰۶.
۲۱. ↑ یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۲۸.
۲۲. ↑ یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۲۹-۳۰.
۲۳. ↑ یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۳۰.
۲۴. ↑ پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۲۲۳-۲۲۶، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
۲۵. ↑ پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۳۱، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، .
۲۶. ↑ پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۳۳۰، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
۲۷. ↑ یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۳۰.
۲۸. ↑ پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۲۴۸-۲۵۳، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
۲۹. ↑ پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۳۲، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
۳۰. ↑ پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۱۸۰، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
۳۱. ↑ پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۳۲۴-۳۲۷، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
۳۲. ↑ پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۳۲۸، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
۳۳. ↑ پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۳۲۹، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
۳۴. ↑ پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۳۲۸، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
۳۵. ↑ یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ص۳۳.
۳۶. ↑ پیرا، فاطمه، روابط سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان، تهران، ص۲۵۰-۲۶۰، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «روابط خارجی ایران و آلمان در دوره پهلوی اوّل» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۴/۲۲.    



جعبه ابزار