شهر بانه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شهر بانه، در مرکز شهرستان، در ارتفاع ۵۲۵، ۱ متری از سطح دریا، در دامنه شمالی کوه آربه با (آربابا)، حدود شصت کیلومتری جنوب غربی
شهر سقز و ۲۱ کیلومتری مرز
عراق قرار دارد.
طبق
آمارگیری جاری ۱۳۷۰ ش،
جمعیت آن ۸۳۷، ۴۰ تن است.
گرمترین دمای آن گاهی به ۵ر۳۴ درجه و سردترین آن به ۲۰ درجه زیر صفر می‌رسد.
میزان
بارش سالانه آن ۹۲۱
میلیمتر است.
باد سیاه (در
زمستان و
تابستان )، و
باد شمال (که در تابستان موجب خنکی هوای آن می‌شود) در آنجا می‌وزد و بادهای دیگری به نامهای زلان و گردباد نیز دارد.
شهر بانه دارای
آب لوله کشی است که از چشمه های پیرمراد و احمدآباد، در نزدیکی
شهر ، تأمین می‌شود.
همچنین سه
باغ عمومی و چند
مجموعه ورزشی دارد.
بانه به سبب واقع بودن بر سر راه
آسیای صغیر و
آذربایجان به
بین النهرین ، دارای اهمیّت سوق الجیشی است؛ شهر بانه با جاده های فرعی به مراکز بخش اتصال دارد.
در
قدیم ، قلعه نظامی بَروژه، (بر فراز تپه ای) در کنار شهر قرار داشت که در
جنگ جهانی اوّل قشون
عثمانی آن را اشغال کرده بود.
در دوره
مظفرالدین شاه ، به نوشته
سنندجی ، بانه سه کاروانسرای تاجرنشین داشت که غالباً
تجار همدانی، تبریزی، زنجانی و سنندجی برای خرید مازوج و توتون و غیره در آن کاروانسراها سکونت داشتند.
بانه یک
مسجد جامع و چندین
مسجد دارد و
زیارتگاه سلیمان بیگ ، در سه کیلومتری مغرب آن واقع است.
در فاصله سالهای ۱۳۵۵ـ۱۳۶۵ ش، متوسط میزان رشد سالانه
جمعیت در محدوده جغرافیایی
سرشماری ۱۳۶۵ ش، در شهر بانه ۸۵۴ر۰ بوده است.
تاریخ گذشته بانه پیش از
اسلام روشن نیست.
در شباط ۶۲۸ م، در حمله
هرقل (
هراکلیوس) به
ایران، ظاهراً سپاهیان وی به منطقه بانه رسیدند.
به نوشته
تاریخ سلیمانیه، او پیش از حمله به اکباتان (
همدان)، به مدت هفت
روز در بانه اقامت گزید.
از
دوره ایلخانیان در بانه سکه‌هایی از ابوسعید بهادرخان (ضرب در ۷۳۳)،
سلیمان خان مغول (ضرب در ۷۴۰)،
تکودارخان (ضرب در ۶۸۰)، غازان
خان (ضرب در۶۹۷) و ارغون
خان (ضرب در ۶۹۰) در دست است.
در ۱۰۰۵، به نوشته شرفنامه، بانه نام ولایتی بود که امرای
عشایر آنجا بدان منسوب بودند.
این ولایت مشتمل بر دو
قلعه و ناحیه بود که یکی را قلعه بیروز و ناحیه بانه و دیگری را قلعه شیوه می‌خواندند و لقب امرای ایشان اختیارالدّین بود، زیرا به اختیار خود از
کفر به
اسلام روی آورده بودند.
ظاهراً اختیارالدّینها از نژاد عرب و از نسل صحابه بوده اند
و تا ۱۲۹۸ در بانه حکومت کرده اند.
از امرای مشهور بانه، میرزا بیگ بن میرمحمد و پسر او، بوداق بیگ بود که پس از کشمکش با برادرانش به
شاه طهماسب (اوّل) پناهنده شد و در
قزوین درگذشت.
پس از
مرگ او، شاه طهماسب امارت بانه را به برادر او
سلیمان بیگ سپرد.
در ۱۰۱۸ یا ۱۰۱۹،
شاه عباس اوّل بانه را، که آن موقع از توابع
مراغه بود، به اسکندر سلطان از امرای کُرد تفویض کرد،
ولی پس از مدتی، کُردان مکُری شورش کردند و در ۱۰۲۱، شاه عباس اوّل، قزلباشها را به فرماندهی سارو سلطان بیگدلی برای خواباندن شورش کُردهای بانه و فتح قلعه اسکندر که از شاه عباس روی برگردانده بود، فرستاد.
او نزدیک به هفتصد تن از آنان را کشت و
قلعه را فتح کرد؛ به قولی دیگر سارو سلطان، «حسن قلعه سی» از توابع بانه را که کُردها در آن اجتماع کرده بودند، همراه با شش قلعه دیگر متصرف شد و شورشیان کُرد را شکست داد و
میراسکندر نیز فرار کرد.
ظاهراً پس از سقوط
صفویان در ۱۱۴۵،
نادرشاه به منظور بیرون راندن نیروهای
عثمانی از مغرب
ایران وارد بانه شد.
نادرشاه پس از بیرون کردن عثمانیها، دستور داد در بانه هر
روز به وقت
غروب آفتاب نقاره بزنند.
در ۱۲۳۵، به نوشته
جیمس ریج ، شهر بانه با قلعه کوچکی «به روزه» (به روژه) خوانده می‌شد و
جماعت فراوانی از
یهود در آن به سر می‌بردند
در ۱۲۴۳، در
جنگ بین عثمانیها،
محمودپاشا پس از شکست از
سلیمان بیگ به
ایران آمد و وارد بانه شد و
عشایر کُرد را بر او شوراند.
در ۱۲۸۸، مردم بانه، بر اثر بیماری
طاعون ، تلفات سنگینی را متحمل شدند.
در ۱۳۲۶، قشون عثمانی وارد بانه و در قلعه حکومتی ساکن شد و آن را قِشْله نامیدند.
در
جنگ جهانی اوّل (۱۳۳۲ـ۱۳۳۶)، قشون عثمانی اهالی بانه را برای دفاع از خلافت
عثمانی بر ضد روسها برانگیختند، امّا از آن‌ها شکست خوردند و بدنبال آن، روسها شهر بانه را
تسخیر کردند و آن را
آتش زدند.
در ۱۳۳۳، نیروهای عثمانی به فرماندهی ابراهیم بتلیسی وارد شهر بانه شدند و محمدخان
حاکم آنجا را
اعدام کردند.
در ۱۳۲۰ ش، در
جنگ جهانی دوّم ، ارتش سرخ وارد بانه شد و پس از مدتی (احتمالاً به لحاظ توافقی که با انگلیسیها داشتند) آنجا را تخلیه کرد.
در ۱۳۲۳ ش،
خان شورشی محمد رشید، شهر بانه را آتش زد.
در ۱۳۲۴ ش،
بازسازی شهر آغاز شد.
در طول
جنگ تحمیلی (آغاز ۱۳۵۹ ش)، این شهر آسیبهای فراوان دید و بارها، هواپیماهای عراقی
بمب‌های شیمیایی بر این
شهر فروریختند.
(۱) محمدمهدی بن محمد نصیر استرآبادی، جهانگشای نادری، چاپ عبداللّه انوار، تهران ۱۳۴۱ ش.
(۲) علی اکبر وقایع نگار کردستانی، حدیقه ناصریه در جغرافیا و تاریخ کردستان، چاپ محمدرئوف توکلی، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۳) اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عبّاسی، تهران ۱۳۵۰ ش.
(۴) بهرام امیراحمدی، متوسط میزان رشد سالانه جمعیت نقاط شهری کشور بین سالهای ۱۳۵۵-۱۳۶۵ در محدوده جغرافیایی سال ۱۳۶۵ (منتشر نشده).
(۵) ایران وزارت راه و ترابری، دفترچه مسافات راههای کشور، تهران (۱۳۶۶ ش).
(۶) ایران وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب ۱۶ آبان ماه ۱۳۱۶، تهران ۱۳۱۶ ش.
(۷) ایران وزارت کشور، حوزه معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت، تغییر نام واحدهای تقسیمات کشوری و عوارض طبیعی از ابتدای انقلاب
اسلامی تا پایان فروردین ماه ۱۳۶۵، تهران.
(۸) ایران وزارت معادن و فلزات، حوزه معاونت تجهیز و بهره برداری از معادن، فهرست معادن کشور: ۱۳۶۳، تهران.
(۹) شرف الدین بن شمس الدین بدلیسی، شرفنامه: تاریخ مفصّل کردستان، چاپ محمد عبّاسی، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۱۰) منوچهر پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۱۱) جمال ترابی طباطبائی، سکه های
اسلامی (دوره ایلخانی و گورگانی)، تبریز ۱۳۴۷ ش.
(۱۲) محمد رئوف توکلی، جغرافیا و تاریخ بانه: کردستان، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۳) کلودیوس جیمس ریج، رحله ریج فی العراق عام ۱۸۲۰، نقلها الی العربیه بهاءالدّین نوری، بغداد ۱۹۵۱.
(۱۴) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، ج ۵: استان پنجم (کردستان)، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۱۵) محمدامین زَکی، کورد و کوردستان، بغداد ۱۳۵۰/۱۹۳۱، مهاباد.
(۱۶) سازمان برنامه و بودجه استان کردستان، مطالعات جامع توسعه اجتماعی ـ اقتصادی استان کردستان.
(۱۷) سازمان جغرافیایی کشور، نقشه عملیات مشترک زمینی بانه، تهران ۱۳۵۴ش.
(۱۸) سازمان جغرافیایی کشور، نقشه عملیات مشترک زمینی مهاباد، تهران ۱۳۵۴ ش.
(۱۹) شکراللّه بن عبداللّه سنندجی، تحفه ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، چاپ حشمت اللّه طبیبی، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۲۰) محمود کسری، تاریخ نظامی، جنگ بین المللی در مشرق زمین و جنگهای استقلالی ترکیه، تهران (۱۳۱۸ ش).
(۲۱) مرکز آمار ایران، آمارگیری جاری جمعیت ۱۳۷۰: نتایج عمومی استان کردستان، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۲۲) جعفربن محمدتقی مشیرالدوله تبریزی، رساله تحقیقات سرحدّیه، چاپ محمد مشیری، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۲۳) مصباح، «جغرافیای سنندج و کردستان»، فرهنگ ایران زمین، ج ۲۸ (زمستان ۱۳۶۸).
(۲۴) جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال، چاپ سیف اللّه وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۲۵) یداللّه نجفی، جغرافیای عمومی استان کردستان، تهران ۱۳۶۹ ش؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بانه»، شماره۳۸۶.
