ضمایر استفهام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ضمایر استفهام، ضمایری هستند که هویت اشخاص و
اشیاء را به طریق پرسش تعیین می آنند.
ما =چه؟:
این کلمه در زبان کهن هم برای اشخاص و هم برای اشیاء به‌کار می‌رفته است، اما رفته رفته به
اشیاء اختصاص پیدا کرده است
مصوت بلندِ «آ» در این ضمیر پس از حروف جر به صورت کوتاه «َ» تبدیل می‌شود: بِم‌َ، لِم‌َ، فیم‌َ،...، و در هنگام وقف به شکل بِمَه‌ْ، عَمَّه‌ْ،... درمی‌آید. گروهی نیز شکل‌های بِم‌ْ، لِم‌ْ، علام‌ْ و فیم‌ْ را به کار می‌برده‌اند.
شکل کوتاه شده ما م‌َ به تنهایی نیز در جمله به کار می‌رفته است.
ماذا:
گاه کلمه «ذا» پس از «ما» قرار می‌گیرد ماذا که در این حالت برخی آنها را یک کلمه و برخی دو کلمه دانسته‌اند و بر همین اساس، دستورنویسان برای ماذا دو معنی تشخیص داده، و برای پاسخ آن دو اعراب قائل شده‌اند، مثلاً در جمله «ما ذا صنعت‌َ؟» = آنچه ساختی، چیست؟ «ذا» به معنای الذی است؛ بنابراین، پاسخ چنین است: «متاع‌ٌ حسن‌ٌ»؛ اما در جمله «ماذا صنعت‌َ؟» = چه ساختی؟ «ذا» با «ما» تشکیل یک کلمه داده است؛ بنابراین، پاسخ چنین خواهد بود: «متاعاً حسناً»
اما معمولاً ماذا یک کلمه محسوب می‌گردد و افزوده شدن «ذا» تنها پرسش را فعال‌تر می‌کند در موارد مقتضی ممکن است معنای «ما» با یک حرف جر تعیین شود: مانند: ممّا، عمّا،.... مَن که؟: این کلمه برای پرسش درباره شخص
مرد یا
زن به‌کار می‌رود .
و مبنی است، اما عرب‌های بدوی هرگاه مسؤول‌ٌ عنه
نکره می‌بود، «مَن» را به صورت مذکر و مؤنث در مفرد و مثنی و جمع صرف می‌کردند.
من ذا:
«ذا» ممکن است پسوند «مَن» قرار گیرد که در این حالت ترکیب آن دو من ذا پیش از یک موصول واقع می‌شود و پرسشی شدیدتر را به وجود می‌آورد، مثل «من ذا الذی أمر».
أی‌ّ:
أی‌ّ: «أی‌ّ» و مؤنث آن «أیة» همواره به صورت مفرد، گاه با یک مضاف‌الیه و گاه به تنهایی به‌کار می‌روند ،درصورتی که «أی‌ّ» مضاف نباشد، می‌توان آن را صرف کرد
«ای‌ّ» گاه مخفف شده، به شکل «أی‌ْ» همراه با یک پسوند می‌آید: أیهما به جای أیهما، أیم‌َ به جای أی‌ّما و أیش به جای اَی‌ّ شی‌ء.
«ای‌ّ» همچنین با «ما» یا «مَن» ترکیب شده، ادات پرسشی جدیدی به‌وجود می‌آورد: أیما، أیمَن
شایان ذکر است که به جای «أی‌ّ» با اسمی که در حالت اضافه به دنبال آن می‌آید، می‌توان أیما را نیز به‌کار برد: «أیما یا أینا احب‌ُّ الیک؛ هو أم انا؟»
هنگام پرسش از یک اسم نامعین، «أی‌ّ» همان اعرابی را می‌گیرد که آن اسم نامعین در جمله دارد؛ مثلاً « رأیت‌ُ رجلاً - أیاً؟»، « جاء رجل‌ٌ - أی‌ٌّ؟»، «مررت برجل - أی‌ًّ».
کَم:
این کلمه برای پرسش از مقدار به کار می‌رود و معمولاً پس از آن برای رفع ابهام، قیدی منصوب قرار می‌گیرد. نحویان کوفه برآنند که «کَم» در اصل «کَم‌َ» یا «کما» بوده که مصوت کوتاه‌ِ «َ» یا مصوت بلند «آ» در اثر کثرت استعمال حذف شده است .
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «استفهام»، ج۸،ص۳۳۲۸.
