• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عبدالله بن محمد بیتوشی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بیتوشی، عبدالله بن محمد، ادیب ، نحوی ، لغوی ، فقیه شافعی، نسخه نویس، مؤلّف و شاعر قرنهای دوازدهم و سیزدهم است.
علاوه بر بیتوشی، وی را با نسبتهای آلانی و خانحلی نیز خوانده اند.
[۱] خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۱۳۱، بیروت ۱۹۸۶.
[۲] محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۳، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
[۳] محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۷، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).




تاریخ تولد او را، با توجه به قرائنی چند، بین ۱۱۳۰ و ۱۱۴۰ گفته اند
[۴] عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۰، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۵] محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۱۶، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
برخی نیز آن را ۱۱۶۰ یا ۱۱۶۱ دانسته اند.
[۶] ج ۱، ستون ۶۲۳، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۷] خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۱۳۱، بیروت ۱۹۸۶.
[۸] عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۶، ص۱۳۸، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).



تاریخ درگذشت او را نیز به اختلاف، ۱۲۱۰ یا ۱۲۱۱
[۹] محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۳۴، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
و ۱۲۲۱
[۱۰] محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۳۵، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
[۱۱] خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۱۳۱، بیروت ۱۹۸۶.
[۱۲] عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۶، ص۱۳۸، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
ذکر کرده اند.
بیتوشی در بصره ، در مقبره حسن بصری مدفون است.
[۱۳] محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۳۴، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.



خانواده بیتوشی اهل علم و ادب بودند.
[۱۴] عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۵۱، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.



او در کودکی به آموختن قرآن مجید و کتابهای متداول فارسی همچون گلستان ، پرداخت و علوم عربی را در مدرسه ای که پدرش در آن‌جا مدرّس بود، آموخت.


در اوایل سالهای بلوغ، پدرش را از دست داد
[۱۵] عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۱، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
و نزد ابن الحاج و صبغة الله حیدری به شاگردی پرداخت
[۱۶] عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۱، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
سپس همراه برادرش، ملاّ محمود، به بصره ، کویت ، سواحل خلیج فارس و احسا، از توابع هَجَر بحرین ، رفت و حاکم احسا هر دو را به منصب مدرّسی در مدارس علمی آن‌جا منصوب کرد.
آنان تا ۱۱۷۸ در آن‌جا به تدریس و تألیف اشتغال داشتند.
[۱۷] عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۲، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.

بیتوشی سپس به بیتوش بازگشت و پس از تألیف الوافی بحلّ الکافی، در ۱۱۷۹ـ۱۱۸۰ روانه احسا شد،
[۱۸] عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۳، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۱۹] محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۸، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
[۲۰] محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۲۸، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
[۲۱] محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۹۶، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
و پس از یک سال بار دیگر به زادگاهش بازگشت.
در ۱۱۸۸، برای آخرین بار، کردستان را ترک کرد و در ۱۱۸۹، به مدرّسیِ مدرسة رحمانیّه بصره تعیین شد.
از سفر وی به کوفه و حرمین شریفین نیز سخن رفته، ولی تاریخی برای آن‌ها ذکر نشده است. 
[۲۲] محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۳، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش). 

بیتوشی اشعاری به عربی ، فارسی و کردی سروده 
[۲۳] محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۷۷، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش). 
[۲۴] محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۸۷ ـ۹۲، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸. 
 و علاوه بر منظومه های متعدد در علوم مختلف اسلامی، تألیفات فراوانی نیز داشته که بیش‌تر به صورت نسخه های خطّی باقی‌مانده است.


در این هنگام، شهر به مدت شانزده ماه به محاصره لشکریان صادق خان زند درآمد، و بیتوشی برای رهایی بصره، نامه ای رسا به سلیمان بک بن عبدالله بن شاوی، یکی از دانشمندانِ کرد، نوشت و از او کمک خواست.
[۲۵] محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۷، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
[۲۶] محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۳۱، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
[۲۷] عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۴، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.



در همین دورانِ محاصره، وی به منظوم ساختن کتاب الزواجر عن اقتراف الکبائر، تألیف ابن حجر هیتمی (متوفی ۹۷۴)، همّت گماشت و پس از رفع محاصره در اواخر ۱۱۹۰، از بصره به احسا رفت و منظومه خود را در آن‌جا به پایان برد.
[۲۸] عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۴، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۲۹] محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۸، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).



در ۱۱۹۱، کفایة المعانی خود را سرود و آن را به حاکم احسا، که مردی ادیب و مورد احترام بود، تقدیم داشت، و از آن پس در کنف حمایت وی، تا پایان عمر ، با عزّت و احترام زندگی کرد.
[۳۰] عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۵، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۳۱] خال، ۱۳۷۷، ج۱، ص۱۷۹، ص ۱۰۹ـ ۱۱۰، محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).

مرگ او در بصره روی داد.
[۳۲] عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۶، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.

 

بیتوشی در احسا با دختر قاضی شیخ عبدالقادر ازدواج کرد و صاحب چند دختر شد.
[۳۳] عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۶، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۳۴] محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۵، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).



آثار به جامانده از بیتوشی در دو زمینه اخلاقیات و ادبیات بود که بعضاً به چاپ رسیده است.
اهمّ آنها عبارت است از: المکفرات منظومه ای در باب کفّاره گناهان ،
[۳۵] محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۱۰۸، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
کفایة المعانی منظومه ای در باب مفردات در ۶۷۲ بیت که به صورت متن درسی درآمده است
[۳۶] محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۱۰۹، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
[۳۷] عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۶، ص۱۳۹، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
و شرح خود او بر آن کتاب به نام الحفایة بتوضیح الکفایة
[۳۸] محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۱۱۴، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
و تلخیص آن صرف العنایة بکشف الکفایة که در مصر چاپ شده است،
[۳۹] محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۱۱۹، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
قصیدة تتضمّن قصائد عدیدة که قصیده ای شش جزئی است.
[۴۰] محمد خال، «قصیدة تتضمن قصائد عدیدة للبیتوشی»، ج۱، ص۱۳۸ـ۱۵۵، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج ۴، جزء۱ (۱۳۷۵/ ۱۹۵۶).

از بیتوشی آثار دیگری نیز به صورت دست نویس به جا مانده است.
[۴۱] محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۹۵ـ۱۲۵، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
[۴۲] محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۸۰، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).



(۱) محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
(۲) محمد خال، البیتوشی، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
(۳) محمد خال، «قصیدة تتضمن قصائد عدیدة للبیتوشی»، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج ۴، جزء۱ (۱۳۷۵/ ۱۹۵۶).
(۴) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶.
(۵) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۶) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۷) عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.

 
۱. ↑ خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۱۳۱، بیروت ۱۹۸۶.
۲. ↑ محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۳، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
۳. ↑ محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۷، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
۴. ↑ عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۰، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
۵. ↑ محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۱۶، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
۶. ↑ ج ۱، ستون ۶۲۳، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
۷. ↑ خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۱۳۱، بیروت ۱۹۸۶.
۸. ↑ عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۶، ص۱۳۸، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
۹. ↑ محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۳۴، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
۱۰. ↑ محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۳۵، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
۱۱. ↑ خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۱۳۱، بیروت ۱۹۸۶.
۱۲. ↑ عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۶، ص۱۳۸، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
۱۳. ↑ محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۳۴، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
۱۴. ↑ عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۵۱، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۵. ↑ عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۱، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۶. ↑ عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۱، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۷. ↑ عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۲، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۸. ↑ عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۳، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۹. ↑ محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۸، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
۲۰. ↑ محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۲۸، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
۲۱. ↑ محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۹۶، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
۲۲. ↑ محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۳، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش). 
۲۳. ↑ محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۷۷، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش). 
۲۴. ↑ محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۸۷ ـ۹۲، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸. 
۲۵. ↑ محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۷، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
۲۶. ↑ محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۳۱، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
۲۷. ↑ عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۴، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
۲۸. ↑ عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۴، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
۲۹. ↑ محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۸، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
۳۰. ↑ عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۵، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
۳۱. ↑ خال، ۱۳۷۷، ج۱، ص۱۷۹، ص ۱۰۹ـ ۱۱۰، محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
۳۲. ↑ عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۶، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
۳۳. ↑ عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۶، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
۳۴. ↑ محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۵، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
۳۵. ↑ محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۱۰۸، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
۳۶. ↑ محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۱۰۹، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
۳۷. ↑ عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۶، ص۱۳۹، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
۳۸. ↑ محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۱۱۴، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
۳۹. ↑ محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۱۱۹، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
۴۰. ↑ محمد خال، «قصیدة تتضمن قصائد عدیدة للبیتوشی»، ج۱، ص۱۳۸ـ۱۵۵، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج ۴، جزء۱ (۱۳۷۵/ ۱۹۵۶).
۴۱. ↑ محمد خال، البیتوشی، ج۱، ص۹۵ـ۱۲۵، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
۴۲. ↑ محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۸۰، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیتوشی»، شماره۲۳۹۰.    



جعبه ابزار