عبدالله بن محمد بیتوشی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بیتوشی، عبدالله بن محمد،
ادیب ،
نحوی ،
لغوی ،
فقیه شافعی، نسخه نویس، مؤلّف و
شاعر قرنهای دوازدهم و سیزدهم است.
علاوه بر بیتوشی، وی را با نسبتهای آلانی و خانحلی نیز خوانده اند.
تاریخ تولد او را، با توجه به قرائنی چند، بین ۱۱۳۰ و ۱۱۴۰ گفته اند
برخی نیز آن را ۱۱۶۰ یا ۱۱۶۱ دانسته اند.
تاریخ درگذشت او را نیز به اختلاف، ۱۲۱۰ یا ۱۲۱۱
و ۱۲۲۱
ذکر کرده اند.
بیتوشی در
بصره ، در مقبره حسن بصری
مدفون است.
خانواده بیتوشی اهل
علم و ادب بودند.
او در
کودکی به آموختن
قرآن مجید و کتابهای متداول
فارسی همچون
گلستان ، پرداخت و
علوم عربی را در مدرسه ای که پدرش در آنجا مدرّس بود، آموخت.
در اوایل سالهای بلوغ، پدرش را از دست داد
و نزد ابن الحاج و صبغة الله حیدری به شاگردی پرداخت
سپس همراه برادرش، ملاّ محمود، به
بصره ،
کویت ، سواحل
خلیج فارس و احسا، از توابع هَجَر
بحرین ، رفت و حاکم احسا هر دو را به منصب مدرّسی در مدارس علمی آنجا منصوب کرد.
آنان تا ۱۱۷۸ در آنجا به
تدریس و تألیف اشتغال داشتند.
بیتوشی سپس به بیتوش بازگشت و پس از تألیف الوافی بحلّ الکافی، در ۱۱۷۹ـ۱۱۸۰ روانه احسا شد،
و پس از یک سال بار دیگر به زادگاهش بازگشت.
در ۱۱۸۸، برای آخرین بار،
کردستان را ترک کرد و در ۱۱۸۹، به مدرّسیِ مدرسة رحمانیّه بصره تعیین شد.
از سفر وی به
کوفه و
حرمین شریفین نیز سخن رفته، ولی تاریخی برای آنها ذکر نشده است.
بیتوشی اشعاری به
عربی ،
فارسی و
کردی سروده
و علاوه بر منظومه های متعدد در علوم مختلف اسلامی، تألیفات فراوانی نیز داشته که بیشتر به صورت نسخه های خطّی باقیمانده است.
در این هنگام، شهر به مدت شانزده
ماه به محاصره لشکریان
صادق خان زند درآمد، و بیتوشی برای رهایی بصره، نامه ای رسا به سلیمان بک بن عبدالله بن شاوی، یکی از دانشمندانِ کرد، نوشت و از او کمک خواست.
در همین دورانِ محاصره، وی به منظوم ساختن کتاب الزواجر عن اقتراف الکبائر، تألیف ابن حجر هیتمی (متوفی ۹۷۴)، همّت گماشت و پس از رفع محاصره در اواخر ۱۱۹۰، از بصره به احسا رفت و منظومه خود را در آنجا به پایان برد.
در ۱۱۹۱، کفایة المعانی خود را سرود و آن را به حاکم احسا، که مردی ادیب و مورد احترام بود، تقدیم داشت، و از آن پس در کنف حمایت وی، تا پایان
عمر ، با عزّت و احترام زندگی کرد.
مرگ او در بصره روی داد.
بیتوشی در احسا با دختر قاضی شیخ عبدالقادر
ازدواج کرد و صاحب چند
دختر شد.
آثار به جامانده از بیتوشی در دو زمینه
اخلاقیات و
ادبیات بود که بعضاً به چاپ رسیده است.
اهمّ آنها عبارت است از: المکفرات منظومه ای در باب
کفّاره گناهان ،
کفایة المعانی منظومه ای در باب
مفردات در ۶۷۲ بیت که به صورت
متن درسی درآمده است
و شرح خود او بر آن کتاب به نام الحفایة بتوضیح الکفایة
و تلخیص آن صرف العنایة بکشف الکفایة که در مصر چاپ شده است،
قصیدة تتضمّن قصائد عدیدة که قصیده ای شش جزئی است.
از بیتوشی آثار دیگری نیز به صورت دست نویس به جا مانده است.
(۱) محمدصالـح ابراهیمی محمـدی، «العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی»، نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
(۲) محمد خال، البیتوشی، بغداد ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
(۳) محمد خال، «قصیدة تتضمن قصائد عدیدة للبیتوشی»، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج ۴، جزء۱ (۱۳۷۵/ ۱۹۵۶).
(۴) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶.
(۵) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۶) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۷) عبدالکریم مدرّس، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ترجمة احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیتوشی»، شماره۲۳۹۰.