علی ابن ابی حمزه بظائنی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مکنّی به ابوالحسن، از اصحاب و راویان امام صادق و امام کاظم علیما السّلام و از سران واقفیه که در عصر امام رضا علیه السّلام هم می‌زیسته و در حدود سال ۲۰۰ه .ق. درگذشته است.
پدرش ابوحمزه سالم از مردم کوفه بود که با انصار پیوند ولاء داشت.
نسبت او به بطائنی، مشعر بدان سبب است که او یا پدرانش به بافتن آستری لباس (بِطانه) یا خرید و فروش آن اشتغال داشته‌اند.
حسن فرزند بطائنی نیز از چهره‌های سرشناس واقفیه بوده و در کتب رجال، در ضعف او کمتر تردید شده است.
در عرف محدّثان شیعه، هر گاه کلمه بطائنی به تنهایی استعمال شود، مراد پدر است.
هم‌نامِ علی بن ابی حمزه بطائنی در میان اصحاب ائمّه علیهم السّلام، علی بن ابی حمزه ثمالی است که از ثقات است و احیاناً در صورت عدم ذکر نسبت نامش با بطائنی خلط می‌شود.
محدّثان از جمله کاظمی در هدایه المحدّثین
برای تشخیص این دو تن راه‌هایی ذکر کرده‌اند.
بنا بر برخی روایات، بطائنی را امام کاظم علیه السّلام تأیید کرده و وی در شمار نمایندگانِ مالی آن حضرت بوده است؛ اگرچه برخی خلاف این را نقل کرده‌اند.
کشّی،
بطائنی و چند تن دیگر را نام می‌برد که به دلیل در بند بودنِ امام کاظم علیه السّلام اموال زیادی از پرداخت‌های مالی شیعیان نزد ایشان گرد آمده بود. در نتیجه بعد از اطّلاع از شهادت آن حضرت، با انگیزه تصرّف این دارایی‌ها منکر وفات آن حضرت شدند و او را آخرین امامی معرّفی کردند که غیبت گزیده است و مذهب وقف از اینجا آغاز شد.
پیوستن بطائنی به مدّعیان وقف و پیشگام بودن او در این ماجرا را همه به اتّفاق ذکر کرده‌اند.
معاصران او و نیز علمای رجال، چون ابن غضائری،
نجاشی،
طوسی،
علّامه حلّی
و ابن داوود حلّی
و محقّقان بعدی از او با عناوین رئیس واقفیه و پایه‌گذار وقف و یکی از ارکانِ وقف و نخستین کسی که این نظریه را مطرح کرد، یاد نموده و غالباً به انگیزه مال‌اندوزی او و همراهانش اشاره کرده‌اند.
طبق روایات، امام رضا علیه السّلام با او و هم‌فکرانش مناظره کرده است.
بطائنی، عصاکشِ ابوبصیر یحیی بن ابی القاسم (م ۱۵۰ه .ق.) بود و از او احادیث بسیار روایت کرده است؛
چنان‌که از ۵۴۵ حدیث که در کتب اربعه شیعه از بطائنی نقل شده، ۳۲۵ مورد آن، خصوصاً مباحث قرآنی، به روایت از ابوبصیر است.
درباره وثاقت و قبول روایات بطائنی، با توجّه به انکار امامت حضرت رضا علیه السّلام چند نظریه وجود دارد:
بنا بر نقل کشّی،
علی بن حسن بن فضّال، او را کذّاب و متّهم خوانده است.
بیشتر رجالیان و فقها، مثل سیدمرتضی علم الهدی و ابن غضائری و صاحب مدارک و علّامه حلّی معتقد به ضعف او بوده و در استدلالات فقهی به روایات وی عمل نکرده‌اند، استثنائاً علّامه حلّی در برخی موارد به روایت او استناد کرده است.
معرّّفی او به عنوان واقفی، در رجال نجاشی، کشّی و علّامه حلّی و دیگر کتب، نشانه تأیید نظر معتقدان به ضعف بطائنی است.
در مقابل، کسانی با استناد به مطالبی، مانند عمل اصحاب به احادیث او و نقل حدیث از او توسط محدّثانی، مانند ابن ابی‌عمیر و بَزَنطی که جز از ثقات روایت نمی‌کرده‌اند و نیز صاحب اصل بودن او و روایات منقول در ستایش وی، او را توثیق کرده‌اند.
برخی از جمله کلباسی، صاحب سماء المقال، وثاقت او را به دوران قبل از وفات امام کاظم علیه السّلام و ضعف او را به دوره بعد، که مذهب وقف را پایه گذاری کرده، نسبت می‌دهند و عقیده متأخّر او را نشانه عدم عدالت پیشین نمی‌دانند.
محدّث نوری
معتقد است که بزرگانِ اصحاب، روایات بطائنی را، جز در مسائل راجع به مذهب وقف، تلقّی به قبول کرده و او را در این گونه مسائل، ثقه می‌دانسته‌اند. (این نکته را از تعبیر شیخ طوسی در عدّة الاصول
می‌توان دریافت.)
بنا بر نظریه اخیر، حتّی در دوران وقف نیز از او استماع حدیث می‌شده است؛ ولی به این مطلب - با توجّه به نهی شدید حضرت رضا علیه السّلام از هم‌نشینی با واقفیه - نمی‌توان اعتماد کرد.
در نتیجه، اگر استماع روایات او پیش از وفات امام کاظم علیه السّلام بوده باشد، در شمار احادیث صحیح و در غیر این صورت، موثّق خواهد بود؛ هر چند ابن فضّال، بدو نسبتِ کذب داده است.
بطائنی گذشته از امام صادق و امام کاظم و امام رضا علیهم السّلام و ابوبصیر، از حدود پانزده تن از راویان بزرگ شیعه، مثل ابان بن تَغْلِب و معاوية بن عمّار و محمّد بن مُسلم نقل حدیث کرده است.
بیش از چهل نفر، از جمله محمّد بن ابی‌عمیر و یونس بن عبدالرّحمان و حسن بن محبوب و جعفر بن بشیر روایات او را نقل کرده‌اند.
نجاشی
او را مصنّف چند کتاب در تفسیر و فقه می‌داند و شیخ طوسی در رجال،
وی را صاحب کتاب و در فهرست،
صاحب اصل معرّفی می‌کند. از آثار دیگر او الرّجعة است.
کتب بطائنی پسر
بطائنی پسر، کتاب‌هایی نیز نوشته بوده و در کتب اربعه شیعه در حدود پنجاه حدیث از طریق او نقل شده است.
بطائنی در حدود سال ۲۰۰ه .ق. درگذشته است.
• احمد بن علی نجاشی،اسماء مصنفی الشّيعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ه .ق.
• الأنساب، عبدالکریم بن محمّد سمعانی، چاپ عبدالرّحمن بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ه .ق.
• «بطائنی»، حسن طارمی، دانش‌نامه بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ه .ش.
• تنقیح المقال فی علم الرّجال، عبدالله بن محمّد مامقانی، چاپ سنگی نجف، ۱۳۴۹-۱۳۵۲ه .ق.
• الرّجال، حسن بن علی بن داوود حلّی، چاپ محمّدصادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۹۲ه .ق.، چاپ افست قم.
• رجال الطّوسی، محمّد بن حسن طوسی، نجف، ۱۳۸۰ه .ق.
• رجال العلامة الحلّی، حسن بن یوسف علّامه حلّی، نجف ۱۳۸۱ه .ق.، چاپ افست قم، ۱۴۰۲ه .ق.
• سماء المقال فی تحقیق علم الرّجال، ابوالهدی کلباسی، چاپ محمّدعلی روضاتی اصفهانی، قم، ۱۳۳۲ه .ش.
• عدّة الاصول، محمّد بن حسن طوسی، چاپ محمّدمهدی نجف، قم، ۱۴۰۳ه .ق.
• الغيبة، محمّد بن حسن طوسی، تهران، تاریخ مقدّمه ۱۳۹۸ه .ش.
• الفهرست، محمّد بن حسن طوسی، چاپ محمّدصادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۵۶ه .ق.، چاپ افست قم، ۱۳۵۱ه .ش.
• مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، میرزا حسین نوری، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸-۱۳۲۱ه .ش.، چاپ افست تهران، ۱۳۸۲-۱۳۸۳ه .ش.
• معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم خوئی، بیروت، ۱۴۰۳ه .ق.
• هداية المحدّثین، محمّدامین بن محمّدعلی کاظمی، چاپ مهدی رجائی، قم، ۱۴۰۵ه .ق.
