عیسی بن عبدالعزیز جزولی(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جزولی ، ابوموسی عیسی‌بن عبدالعزیزبن یلَلْبَخْت ، نحوی و لغت‌شناس مغربی قرن هفتم. جزولی به جزوله • (به فتح یا ضمّ ج) قبیله‌ای از قبایل بربر منتسب است (قفطی، ج ۲، ص ۳۷۸؛ ابن‌خلّكان، ج ۳، ص ۴۹۰). از تاریخ تولد و زادگاه وی اطلاعی در دست نیست. فقه و اصول مذهب مالكی را نزد ابومنصور ظافر مالكی اصولی (متوفی ۵۹۷) آموخت و نحو را از عبداللّه‌بن بَرّی (متوفی ۵۸۲) و صحیح بخاری را از ابومحمدبن عبیداللّه (قرن ششم) فراگرفت (قفطی، همانجا؛ ابن‌اَبّار، ج ۳، ص ۶۹۰).
مدتی از عمر خود را در سفر به مشرق گذراند. پس از ادای فریضه حج، برای كسب علم به مصر رفت. در آنجا در نهایت فقر زندگی كرد و برای به دست آوردن مایحتاج خود، زحمت فراوانی متحمل شد. سپس به مغرب بازگشت و در اَلْمَرِیة، كتاب اصول ابن‌سرّاج (متوفی ۳۱۶) را كه دستنوشته خودش بود و آن را نزد استادش، ابن‌برّی، خوانده بود، برای امرار معاش گرو گذاشت. رهن كننده كتاب، وضع او را برای ابوالعباس مغربی، یكی از زاهدان مغربی، فاش كرد و او نیز مطلب را برای سلطان مغرب بازگو نمود. سلطان مغرب نیز به جزولی عنایت كرد. جزولی به بِجایه • رفت و مدتی در آنجا اقامت كرد (قفطی؛ ابن‌ابّار، همانجاها؛ ابن‌خلّكان، ج ۳، ص ۴۸۹؛ دلجی، ص ۹۱ـ۹۲؛ بروكلمان، > ذیل <، ج 1، ص 541، ترجمه عربی، ج 5، ص 349).
جزولی مدتی در شهر مراكش به تدریس نحو پرداخت و مدتی مسئولیت خطابه و تعلیم قرآن و دیگر متون اسلامی را در مسجدجامع مراكش به عهده داشت. در المریه نیز منصب قرائت (قرائت ابوعمرو بصری) و تدریس آن را پذیرفت و در بجایه نحو تدریس می‌كرد (قفطی؛ ابن‌ابّار، همانجاها؛ ابن‌خلّكان، ج ۳، ص ۴۸۹ـ۴۹۰؛ سیوطی، ج ۲، ص ۲۳۶؛ بروكلمان، همانجا).
جزولی بین سالهای ۶۰۳ تا ۶۱۶ در هسكوره درگذشت (قفطی، ج ۲، ص ۳۷۹ـ۳۸۰؛ ابن‌ابّار، همانجا؛ ابن‌خلّكان، ج ۳، ص ۴۸۹؛ ابن‌قُنفُذ، ص ۳۰۷). برخی از شاگردان جزولی عبارت بوده‌اند از: ابوالقاسم نحوی ورقی اندلسی، ابوعلی عمربن محمد شَلَوْبِینی • (متوفی ۶۴۵)، ابن‌مُعْطی • (متوفی ۶۲۸) و ابوعبداللّه‌بن محمدبن قاسم‌بن مَنداس. آخرین شاگرد وی ابوعمربن حَوْط‌اللّه بود كه از جزولی اجازه گرفت (قفطی، ج ۲، ص ۳۷۹؛ دلجی، ص ۹۲؛ سیوطی، همانجا؛ ضیف، ص ۳۰۱؛ د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه).
از تألیفات او، مقدمه‌ای بر الجُمل زجّاجی (متوفی ۳۳۷) است به نام قانون ، كه مكتوبات جزولی در مجلس درس ابن‌برّی و بحثهای بین استاد و شاگردان و مسائل دیگر در آن مطرح شده است، اما جزولی آن را جزو تألیفات خود نیاورده است. این مقدمه شامل مباحثی پیچیده در علم نحو است كه در نهایت ایجاز بیان شده است (قفطی، ج ۲، ص ۳۷۸؛ ابن‌ابّار، همانجا؛ ابن‌خلّكان، ج ۳، ص ۴۸۸ـ۴۸۹؛ غَبرینی، ص ۶۸، ۷۷).
قانون بسیار مورد توجه قرار گرفت و عده‌ای به شرح آن پرداختند ( رجوع کنید به قفطی، ج ۲، ص ۳۷۹؛ بروكلمان، همانجا؛ ترجمه عربی، ج ۵، ص ۳۵۰). با وجود نگارش شروح فراوان بر این كتاب و مثالهایی كه برای قوانین آن آورده‌اند، علمای نحو این كتاب را دارای رموز و اشاراتی دانسته‌اند كه حقیقت آنها درك نشده است (ابن‌خلّكان، ج ۳، ص ۴۸۹؛ ابن‌وردی، ج ۲، ص ۱۸۹ـ۱۹۰). عده‌ای به علت سنگینی مباحث كتاب، آن را جدلیات منطقی در علم نحو دانسته و عده‌ای نیز آن را كتابی عقلی و منطقی به شمار آورده‌اند ( رجوع کنید به ابن‌خلّكان؛ سیوطی، همانجاها؛ بروكلمان، > ذیل <، همانجا، ترجمه عربی، ج 5، ص 349). جزولی خود نیز در یك مجلد بزرگ شرحی بر این مقدمه نوشته است (ابن‌خلّكان، ج 3، ص 490؛ ابن‌وردی، ج 2، ص 190؛ اسماعیل بغدادی، ج 1، ستون 808).
عبدالقادر بغدادی (ج ۱، ص ۳۳۹، ج ۶، ص ۷۶ و جاهای دیگر) از آرای جزولی در مباحث مختلف استفاده كرده است. شوقی ضیف (همانجا) نیز به بعضی مباحث نحوی مشترك بین جزولی و دیگر علمای نحو اشاره نموده است.
از دیگر تألیفات اوست: الجزولیة (رساله‌ای در علم نحو)، امالی فی النحو ، مُخْتَصَرُالْفَسْر (شرح ) ابن جنی لدیوان متنبی، شرح اصول ابن‌السراج و شرح قصیده بانَتْ سُعاد (ابن‌خلّكان، ج ۳، ص ۴۸۹؛ ابن قنفذ، ص ۳۰۷ـ ۳۰۸؛ دلجی؛ سیوطی؛ اسماعیل بغدادی، همانجاها؛ بروكلمان، > ذیل <، ج 1، ص 542، ترجمه عربی، ج 5، ص 350؛ زركلی، ج 5، ص 104).
منابع:
(۱) ابن‌ابّار، التكملة لكتاب الصلة، چاپ كودرا، [ مادرید ۱۸۸۹ (؛
(۲) ابن‌خلّكان؛
(۳) ابن‌قنفذ، الوفیات ، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛
(۴) ابن‌وردی، تاریخ ابن‌الوردی، نجف ۱۳۸۹/۱۹۶۹؛
(۵) كارل بروكلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۵، نقله الی‌العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵؛
(۶) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین ، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۵؛
(۷) عبدالقادربن عمر بغدادی ، خزانة الادب و لب لباب لسان‌العرب ، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰؛
(۸) احمدبن علی دلجی، الفلاكة و المفلوكون، ) قاهره ( ۱۳۲۲؛
(۹) خیرالدین زركلی، الاعلام ، بیروت ۱۹۹۹؛
(۱۰) عبدالرحمان‌بن ابی‌بكر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴؛
(۱۱) شوقی ضیف، المدارس النحویة، قاهره ) ? ۱۹۶۸ ]؛
(۱۲) احمدبن احمد غبرینی، عنوان الدرایة فیمن عرف من‌العلماء فی المائة السابعة ببجایة، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۹۷۹؛
(۱۳) علی‌بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/ ۱۹۵۲؛
(۱۴) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband , ۱۹۳۷-۱۹۴۷;
(۱۵) EI ۲ , s.v. " A l -Djazuli, Abu Musa " (by M.Ben Cheneb).
/ سیدمحمد حسینی /
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي
صفحه ۴۶۶۰
« صفحه قبلی جلد : صفحه بعدی »
