فرهنگ نامه اصول فقه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«فرهنگ نامه اصول فقه»، اثر جمعی از محققان مرکز مطالعات و مدارک اسلامی پژوهش گاه علوم و فرهنگ اسلامی، است که به
زبان فارسی و در سال ۱۳۸۹ ش، تدوین شده است.
کتاب، با مقدمه رئیس مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی آغاز شده است.
این اثر، یکی از منابع موثق و مرجع است که در آن، آگاهی‌های پایه و گزیده از دانش
اصول فقه با توجه به صحت علمی، در قالب مقاله‌های کوتاه و فشرده و به صورت دایرة المعارفی، ارائه شده است.
مباحث، در بر دارنده اصطلاحات متداول حوزه معرفتی اصول فقه است که با بررسی حدود ۲۰۰ عنوان مدرک اصولی (
شیعه و
سنی)، ۶۰۰۰ اصطلاح شناخته شده اصول فقه را به کاربران معرفی و با گزینش بیش از ۳۰۰۰ مدخل اصلی و ارجاع ۲۸۷۰ اصطلاح به آنها، دامنه وسیعی از مفاهیم این
علم را بازگو می‌کند.
در طبقه بندی رده شناختی، این فرهنگ نامه از نظر گستره، از جهتی مختصر است، چون در یک مجلد تنظیم شده و از سویی مفصل است، چون تمام موضوعات در حوزه مورد نظر را پوشش داده است و از نظر سطح، ویژه بزرگ سالان و از نظر شمول، تخصصی است و موضوعات آن اختصاص به دانش اصول فقه داشته و بر اساس تنظیم الفبایی حرف به حرف، تدوین شده است.
این فرهنگ نامه تخصصی، مبتنی بر منطق نظام یافته اصطلاح نامه
علوم اسلامی است که برای نخستین بار در
جهان اسلام، تدوین و منتشر شده است.
در این نوشتار، نویسندگان، مدخل‌هایی را که در باره اصول فقه بوده، استخراج کرده و برای هر یک، مطلبی را آماده کرده و آن را به شکل کتاب شناسی عرضه کرده‌اند.
در این اثر، سعی شده بر خلاف دائرة المعارف‌ها و دانش نامه‌ها که مباحث، در مدخل عام در نظر گرفته می‌شود و مطالب، در یک صفحه طولانی و وسیع و وابسته‌های آن واژه در ذیل آن می‌آید، کارها تفکیک شود و مخاطبان با کمترین
زمان، بیشترین بهره را از مطالب ببرند.
استناد به منابع دست اول، داشتن متن ساده و روان، زبان گزارشی، استنادات درون متنی، تاریخ بندی بودن، روشنی مطالب و کوتاهی عبارات در مقایسه با برخی از منابع، از ویژگی‌های بارز این فرهنگ نامه است که آن را در
قیاس با برخی دانش نامه‌ها و اصطلاح نامه‌ها، متمایز ساخته است.
شناسایی ۶۱۹۳ اصطلاح اصولی و گزینش ۳۰۶۳ مدخل از میان آنها و ارجاع ۲۸۷۰ اصطلاح به آنها، با استفاده از نظام ارجاع مترادف و شبه مترادف و در مواردی ارجاع خاص به عام، در این فرهنگ نامه، موجب وسعت و تفصیل موضوعات شده و بر اهمیت این منبع مرجع افزوده است.
این مجموعه را گروهی متشکل از اساتید، محققان، مشاوران و کارشناسان فنی، به سامان برده‌اند که از دوره‌های مقدماتی آن (تهیه مستندات اصطلاحات)، تا مرحله میانی (نگارش مستندات) و پایانی (وضع موجود)، افراد و بخش‌های مختلفی نقش داشته‌اند.
در مقدمه، پس از بیان جایگاه و ضرورت علم اصول، به نحوه تاسیس این علم، قلمرو اصول فقه، پیشینه و سابقه فرهنگ نامه نگاری در این حوزه، اشاره شده است.
فرهنگ نامه حاضر، تنها مجموعه‌ای از تعاریف نیست، بلکه شامل اشاره‌هایی تاریخی، فقهی و بیان دیدگاه‌هایی از صاحب نظران این علم، ارجاعات لازم و... می‌باشد.
از آن جا که این فرهنگ نامه، تخصصی است، به هیچ وجه اصطلاحات عام و متداول خارج از محدوده علم اصول فقه، در آن گردآوری نشده است و مواردی که به برخی حوزه‌های وابسته پرداخته است، به لحاظ تخصصی بودن و تبعیت از منابع و مآخذی است که در حوزه اصول فقه، این نوع واژگان را وارد کرده و بحث‌های پردامنه‌ای از آنها ارائه نموده است که اگر آن واژگان از محدوده کار خارج می‌شد، گزارش دهی کامل و درستی از زوایای مباحث اصول فقه و وابسته‌های آن، صورت نمی‌گرفت؛ ازاین رو، بعضی از مباحث تاریخی، تفسیری، نقل اقوال و... نیز در آن وارد شده است، زیرا نویسندگان آن اعتقاد دارند که موضوعات متنازع فیه، تعاریف متخالف و مسائل حل نشده‌ای وجود دارد که مسئولیت اصطلاح نامه‌ها و فرهنگ نامه‌ها، گزارش از وضع آنها نیز هست؛ هر چند که به نظر ایشان، در کنار آن، داده‌های قطعی و ثابتی نیز به دست می‌دهد و مجموعه‌ای درهم پیوسته و در عین حال منسجم و هم آهنگ را سامان می‌بخشد.
از جمله مدخل‌هایی که در این اثر، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است، عبارت است از:
آثار شرعی، عادی و عقلی
مستصحب؛
آیات احتیاط،
برائت و ناهی عمل به
ظن؛ اجتماع
امر استحبابی و
نهی تنزیهی،
امر وجوبی و
نهی تحریمی، امر وجوبی و نهی تنزیهی؛
انواع
اجتهاد، از جمله استحسانی، استصلاحی، اهل تخریج، اهل ترجیح، بالقوة، بیانی، پویا، جامد، در اصول عقاید، اصول فقه، در عصر
ائمه علیه‌السّلام ، در عصر تابعین و... ؛
اجزاء در اصول، در اصول با کشف خلاف ظنی، در اصول با کشف خلاف قطعی، در
اصول شرعی، در
اصول عقلی، در
امارات و... ؛
اجماع و انواع آن، از جمله اجتهادی،
امامیه،
اهل حرمین،
اهل سنت،
بسیط،
تابعین، تحقیقی، تشرفی، تعبدی، تقدیری، دخولی و... ؛
انواع
احتیاط، از قبیل تام، جزئی، در
تعبدیات، در
توصلیات، صغیر و کبیر؛
احکام اجتهادی، اخلاقی، ارشادی، استقلالی، اصلی، اضطراری، اقتضایی، الزامی و... ؛
انواع
استصحاب و...
این اثر علمی، دارای شاخصه‌هایی است که برخی از آنها به اختصار، عبارتند از:
۱. تبیین مفهوم هر اصطلاح در ذیل مدخل‌های پذیرفته شده، با بهره گیری از منابع معتبر در دست رس و استفاده از ارجاع مناسب در موارد لازم؛
۲. تهیه ۲۹۷۵ مقاله کوتاه (میانگین ۲۰۰ کلمه) با ۳۰۶۳ مدخل اصلی و ارجاع ۲۸۷۰ اصطلاح که از میان ارجاعات ۱۰۱ مورد ارجاع خاص به عام است؛
۳. بیان سیر تاریخی پیدایش و به کارگیری برخی اصطلاحات؛
۴. استفاده فراگیر از منابع
شیعه و
اهل سنت؛
۵. پرهیز از تکرار مطالب مشابه با بهره گیری از روش ارجاع به مباحث و مستندهای همانند؛
۶. کوشش در ارائه مطالب پیچیده اصولی در قالب الفاظی روان و رعایت ایجاز و پرهیز از مطالب حشو و زاید با گستردگی و تنوع مطالب ارائه شده؛
۷. آوردن نام بعضی از صاحب نظران و دیدگاه هایشان در همان
موضوع؛
۸. استفاده از مثال‌های رایج و گوش آشنا؛
۹. آوردن آدرس کامل منابع در پایان هر مستند با فونت متفاوت از متن، به منظور مراجعه محققان، در صورت نیاز؛
۱۰. پرهیز از علایم و قراردادهای ویژه و استفاده از علایم متعارف برای ارجاع به برخی از مستندها، به منظور آگاهی بیشتر محققان، با استفاده از نماد معروف «ر. ک» و «نیز ر. ک»؛
۱۱. تنظیم ساختار شکلی فرهنگ نامه بر اساس الفبایی حرف به حرف. این نظام الفبایی، با بخش ترسیمی (درختی) اصطلاح نامه اصول فقه نیز تکمیل می‌شود؛ به گونه‌ای که پس از مراجعه به آن، نقشه‌ای از طرح کلی اصطلاحات و موضوعات مرتبط ارائه شده تا پژوهش گران دامنه بررسی خود را در هر رده‌ای از رده‌های اصول فقه، پی گیری نمایند؛
۱۲. استناد مطالب به ۱۶۰ منبع و ماخذ اصول فقه از شیعه و سنی؛
۱۳. در بر دارنده اصطلاحاتی که در حوزه معرفتی
اصول فقه متداول است و یا در ذخیره و بازیابی اطلاعات آن دانش، به عنوان کلیدواژه به کار می‌آید و مدخل بخشی از متن منابع و بخش‌های خاص آن می‌باشد؛
۱۴. بررسی حدود دویست عنوان منبع و مدرک اصول فقه (هر چند به همه آنها استناد نشده) و نگارش به نثر فارسی (فارسی و عربی توام، زیرا غالبا اصطلاحات علوم و معارف اسلامی به
زبان عربی است و به همان صورت اصلی سال‌ها، بلکه قرن هاست در فرهنگ
جهان اسلام و
ایران رواج دارد)؛
۱۵. تلاش بر رعایت قواعد فارسی در انتخاب اصطلاحات، ولی از آن جا که زبان عربی، زبان رایج، علمی و اصطلاحی اسلام است و گزارش دادن از آن نیز مبتنی بر محافظت بر مصطلحات همان زبان است، آنچه نمود بیشتر و جلوه فراتری دارد، عربی بودن واژگان است که در فارسی هم متداول و رایج است؛
۱۶. گستره واژگانی: یکی از جنبه‌های تحسین برانگیز این فرهنگ نامه، وسعت کار و فضای وسیعی است که به هر یک از موضوعات اختصاص داده است؛
۱۷. شیوه مدخل گزینی: اصولا برای نگارش فرهنگ نامه، آنچه در رتبه اول اهمیت قرار دارد، تهیه مدخل هاست. این فرهنگ نامه از اصطلاح نامه اصول فقه برای گزینش مدخل‌ها استفاده کرده است و ارجاعات مترادف، عام و خاص و وابسته را نیز بر اساس آن برقرار نموده است، لذا از این جهت، علاوه بر شمول، دقت و انسجام مناسب تری دارد و در نوع خود در این رشته اولین اثر است و به لحاظ تحولات اساسی که در طرح و ساختار فرهنگ نامه‌ها پدید آورده، طلایه دار مرحله جدیدی در فرهنگ نامه نویسی می‌باشد.
برخی از نواقصی را که در مورد این اثر برشمرده‌اند، می‌توان در دو بخش عام و خاص بررسی کرد:
اول، اینکه در این اثر، منابع مورد استفاده، درجه بندی و اولویت بندی نشده‌اند. هم چنین ذکر نشده است که منابع دست اول از چه سالی لحاظ شده‌اند. مشخص نکردن تقدم و تاخر در تنظیم منابع نیز از دیگر مسائلی است که به نظر می‌آید نیازمند تصحیح است.
عدم استفاده از منابع قبل از دوران معاصر و عدم بیان مصدر
احادیث و
روایات و استفاده از منابع
اهل سنت در جایی که
شیعه و سنی با هم اختلاف دارند، از دیگر مشکلات این فرهنگ نامه است. هم چنین در این اثر، متن‌های عربی (متن‌های برآمده از کتاب‌ها) ترجمه نشده‌اند.
برخی از واژگان این فرهنگ نامه، خارج از مباحث اختصاصی
علم اصولند. در این اثر، مرزبندی میان مدافعان فارسی و عربی وجود ندارد و ویراستاری عربی آن، به صورت فارسی آمده است، هم چنین سلسله مراتب برخی اصطلاحات در آن رعایت نشده‌اند.
در این اثر، برخی اصطلاحات رایج استفاده نشده و برخی از تعابیر به کار گرفته شده نیز علمی نیستند.
برخی، از جمله مشکلات موجود در این اثر را، مرتب نبودن منابع و کتاب‌ها و اشتباه در ذکر مصادیق و ارجاعات دانسته و معتقدند که مصادیق ذیل نوشته‌ها و توضیحات در آن، تابع قاعده و اصول نیست و منابع و کتاب‌ها، معلوم نیست بر چه اساسی مرتب شده‌اند و حتی برخی منابع ذکر شده و نوشته‌هایی نیز از آن آمده، ولی به آن اشاره نشده است و ذکر برخی از مصادیق نیز اشتباه می‌باشد. گاهی ارجاع به یک اصطلاح شده، ولی با مراجعه به آن مشاهده می‌شود وجه مشترک آن آورده شده است.
با این حال، نکته حائز اهمیت در مورد این اثر، آن است که تدوین فرهنگ نامه، از جنبه‌های روشی و ساختاری، مستلزم کار گروهی و جمعی است که عمدتا در
جامعه ما کم سابقه و مستحدث است و یکی از ویژگی‌های مهم این اثر، آن است که به صورت گروهی با برنامه از پیش تعیین شده و بر اساس نظر جمعی و رای گیری، صورت گرفته است و کار فردی نیست.
این اثر، برگزیده سیزدهمین دوره جایزه کتاب فصل در حوزه
فقه و
اصول شده است.
فهرست مطالب در ابتدا و کتاب نامه منابع مورد استفاده نویسندگان، در انتهای کتاب آمده است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
