لزوم تفسیر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
گرچه
قرآن کریم به حسب اوصافی که خود برای خویش ذکر کرده، بیان
و تبیان
و کتاب مبین
و به زبان
عربی آشکار و برای پند گرفتن سهل و آسان است، ولی هر اندیشمند بصیری که اندک آشنایی با قرآن و معارف داشته باشد، به خوبی می‌داند که علوم و معارف نهفته در قرآن کریم دارای سطوح و مراتب مختلف است و دلالت آیات کریمه بر آن، آشکار و نمایان است و هر کسی در صورتی که به زبان عربی آشنا باشد، بدون نیاز به تفسیر می‌تواند آن معارف را از قرآن کریم فراگیرد
و اگر حد خود را بشناسد و پا از گلیم خویش فراتر ننهد، فروتنی علمی را پیشه خود سازد و خویشتن را شاگرد قرآن بداند، نه پیشنهاد دهنده و حاکم و امام بر آن
، و با ذهنی پاک و ضمیری باصفا در معارف آن تدبر نماید، به میزان دانش و استعداد خود، از هدایت و اندرز این کتاب نیز بهره‌مند خواهد شد
«و ما جالس هذا القرآن احد الاقام عنه بزیادة او نقصان زیادة فی هدی او نقصان من عمی...»
ولی فهمیدن بخش عمده‌ای از معارف بلند این کتاب عظیم که در سطحی فراتر از فهم توده مردم است، برای بسیاری از افراد هرچند از ادبیات عرب هم بهره وافری داشته باشند بدون تفسیر میسر نیست و دلالت آیات کریمه بر آن معارف، برای آنان آشکار نیست. و در فهم و درک این معارف، از الفاظ و عبارات قرآن، سخت نیازمند به تفسیر است
«... و انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزّل الیهم»
که یا باید خود مقدمات لازم برای توانایی بر تفسیر را طی کرده و دانش و شرایط لازم برای تفسیر را کسب نموده و به تفسیر آیات بپردازند و یا از
تفاسیر معتبر مفسران مورد اعتماد بهره گیرند و افزون بر دو بخش یاد شده بخش دیگری از معارف این کتاب عظیم که در مرتبه‌ای فراتر قرار دارد با کمک تفسیر مفسران و یا تحصیل مقدمات تفسیر و کسب شرایط و دانشهای لازم نیز، قابل دسترسی نیست و فهم آن ویژه راسخان در علم (نبی اکرم«ص» و اوصیای گرانقدر آن حضرت) است و تنها راه پی بردن به آن معارف بلند، رجوع به راسخان در علم، و تفسیری است که از آنان نقل شده است وما اکنون درصدد بیان موارد آن نیستیم.از بیان گذشته نتیجه می‌گیریم که معارف قرآن کریم از جهت ظهور و خفا، و سهولت و صعوبت فهم آن از الفاظ و عبارات آیات، در سه مرتبه قرار دارد:یک مرتبه از آن بی‌نیاز از تفسیر است و یک مرتبه از آن ویژه راسخان در علم است؛ ولی در مرتبه دیگری از آن، که بخش عمده‌ای از معارف را در بر می‌گیرد، نیازمند تفسیر است. این دسته بندی سه گانه، در روایات نیز مطرح شده است
و همین نیاز موجب شده است که در این طول تاریخ قرآن، تفسیرهای بسیار زیادی برای آن تدوین گردد. پرسش اساسی در این زمینه آن است که راز این نیازمندی متون به تفسیر، علل مختلفی دارد که برخی از آنها درمورد قرآن مجید بی‌معنا است. به عنوان مثال، برخی از متون به خاطر عدم تسلط کافی مؤلف بر زبان متن و قواعد آن زبان و یا رعایت آن در هنگام نوشتن متن و یا عادت به مبهم نویسی و معما گویی، نیازمند تفسیر و تبیین است. برای آشنایان با قرآن مجید روشن است که با توجه به هدف قرآن و انیکه سراسر سخن خدا و در حد اعلای
فصاحت و
بلاغت است، چنین دلیلی برای نیازمندی به تفسیر در مورد آن معنا ندارد، ولی علل دیگری وجود دارد که به مهمترین آنها می‌پردازیم.
عواملی که زمینه ساز نیازمندی به تفسیر شده است، می‌توان در سه دسته جای داد:
یکی از علل مهم نیازمندی به تفسیر ضعف دانش بشر است. فهم قرآن منوط به برخورداری معلومات مختلفی است که فقدان هر یک، فهم مقصود خداوند از الفاظ و عبارات قرآن را دچار ابهام ساخته و نیازمندی به تفسیر را ضروری می‌سازد. فقدان آگاهیها گاه مربوط به مفاد واژگان است هر چند فاصله زمانی ما از عصر نزول سبب ابهام برخی واژگان می‌شود، ولی آنچه در اینجا مد نظر است، نقش فاصله زمانی در این زمینه نیست. بررسیهای قرآنی و تاریخی نشان می‌دهد که در زمان نزول نیز پاره‌ای از واژگان قرآنی برای جمعی از مخاطبان قرآن مبهم بوده و آنان از مفاد آن بی‌اطلاع بوده‌اند. به عنوان مثال:هنگامی که از ابوبکر معنای «کلاله» را پرسیدند، آن را نمی‌دانست و گفت:«به رأی خود می‌گویم و اگر صواب باشد از خدا است واگر خطا باشد، از من و شیطان است»
و نیز هنگامی که معنای «ابّاً»
را از او پرسیدند، گفت:«کدام زمین مرا بر می‌دارد و کدام آسمان بر من سایه می‌افکند، اگر ندانسته در کتاب خدا سخن گویم»
. سیوطی در درالمنثور ذیل این آیه کریمه چنین آورده است:«و اخرج ابو عبید فی فضائله و عبد بن حمید ابراهیم التیمی، قال سئل ابوبکر... عن قوله «ابّا» فقال:ای سماء تظلنی و ای ارض تقلنی اذا قلت فی کتاب الله ما لا اعلم».
و یا وقتی معنای آن را از عمر پرسیدند، گفت:«از تعمّق و تکلف نهی شده‌ایم»
. نمونه دیگر، سخن ابن عباس است که گوید:معنای «فاطر السموات»
را نمی‌دانستم، تا اینکه دو بادیه‌نشین که درباره چاهی نزاع داشند، پیش من آمدند؛ یکی از آن دو گفت:«انا فطرتها»
.
در این گونه موارد، فهم آیات قرآن نیازمند دستیابی به مفاد واژگان به کار رفته در آیات مورد نظر است و دستیابی به مفاهیم عرفی این واژگان بخشی از تفسیر به شمار می‌آید. نا آگاهی نسبت به ادبیات عرب و شناخت صحیح ساختار کلمات و جملات و خصوصیات معانی بیانی آیات کریمه نیز یکی از عوامل نیازمندی به تفسیر است که ضرورت بهره‌گیری افراد ناآگاه از تفسیر آگاهان و مفسران ارجمند قرآن را روشن می‌سازد؛ زیرا فهم مفاد آیات قرآن، به شناخت صحیح این امور وابسته است. توضیح این نکته در مباحث بعدی خواهد آمد.
در پاره‌ای از موارد، نا آگاهی از شرایط و اسباب نزول، معنا و مقصود از آیه را در هاله‌ای از ابهام فرو می‌برد و سبب نیازمندی به تفسیر می‌شود مانند آیه شریفه « إِنَّمَا النَّسِیءُ زِیَادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عَامًا وَیُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِیُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ »
که عدم آگاهی از شأن نزول آیه و اینکه مقصود از «نسیء» در فرهنگ آن زمان چه بوده، سبب نیاز به تفسیر است.
گاه نیز در قرآن مجید استعارات و تشبیهات ظریفی به کار رفته است که با دانش کافی و تبحر و تسلط بر موارد کاربرد، می‌توان به آن دست یافت. این‌گونه موارد برای افراد عادی مبهم و نیازمند تفسیر است. چنانکه عدی بن حاتم معنای « کُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ »
در اثر عدم دقت و مهارت در فهم نکات ظریف به کار رفته در آن، مفاد آیه را نادرست فهمیده بود و پس از ارائه برداشت خود از آیه به رسول خدا (ص)، پیامبر نادرستی آن برداشت و مفاد صحیح آیه را برای وی بیان کرد
.
عدم آگاهی از مصداق خاصی که در برخی آیات مد نظر است. و عدم آگاهی ومهارت کافی در فهم معنای الفاظ مشترک و کاربردهای مجازی و شناخت قراین پیوسته و نا‌پیوسته آیات، مانند ارتباط یا عدم ارتباط آیات با یکدیگر (سیاق) و روایات ناظر به آیات، امور دیگری است که زمینه‌های نیازمندی به تفسیر را فراهم می‌سازد.
بررسی قرآن مجید نشان می‌دهد که این کتاب دارای ویژگیهائی است که برخی از آنها در نیازمندی ما به تفسیر مؤثر است. از آن جمله، موارد زیر را می‌توان ذکر کرد:
۱. معارف بسیار زیاد و الفاظ محدود
قرآن کریم، در بیان مطالب، از حداکثر ظرفیت و جمله‌ها برای قالب‌ریزی معانی عمیق استفاده کرده است. این کتاب، تمام معارفی را که بشر برای سعادت خویش به آن نیازمند است، در حجم نسبتاً کمی از الفاظ و عبارات ارائه کرده است
و این امر سبب شده که فهم بخشی از آیات، نیازمند تأمل و دقت بیشتر و تحقیق عمیق‌تری برای پی بردن به مقصود خدا باشد و از این رو ضرورت تفسیر را ایجاب می‌کند.
۲. محتوای متعالی در قالب الفاظ متداول
در قرآن مجید، علاوه بر ایاتی که به امور جهانِ مشهود می‌پردازد، آیاتی وجود دارد که از حقایق ماورای این جهان سخن می‌گوید. این آیات، حقایق فراتر از این جهان را در قالب الفاظی که برای تفهیم و تفاهم امور این جهانی وضع شده‌اند، ارائه می‌کند و این امر سبب می‌شود که فهم مقصود خداوند از آن آیات، برای همگان میسر نباشد و برای پی بردن به آن، تلاش فکری ویژه (تفسیر) ضرورت یابد. شایان ذکراست که در فهم این دسته از آیات علاوه بر توان علمی و مهارت فوق‌العاده، پاکی درونی و طهارت معنوی، نیز مؤثر است و کسانی می‌توانند آن مطالب عالی را از آیات کریمه درک کنند و برای دیگران تبیین نمایند که از چنین ویژگیهایی برخوردار باشند.
۳. آمیختگی و پراکندگی مطالب
یکی دیگر از ویژگیهای قرآن، آن است که مطالب آن دسته‌بندی موضوعی ندارد و این گونه نیست که این کتاب، تمام سخن خود درباره یک موضوع را یک جا و در فصل معینی بیان کرده باشد، بلکه در هر صفحه‌ای از آن و حتی گاه در هر آیه‌ای از آن، از موضوعات متعدد و مطالب مختلفی سخن به میان آمده است
.این امر نیز، از جمله اموری است که نیاز به تفسیر را ضروری می‌سازد (از توضیح این ویژگی، و راز به کارگیری این شیوه در قرآن کریم به دلیل بررسی آن در دروس علوم قرآن و تفسیر خودداری می‌شود).
هر چند که گذشت زمان، از جهت پیشرفتهای علمی و رشد استعداد و قوه ادراک بشر و یا پیش آمدن وقایعی روشنگر، ممکن است موجب روشن‌تر شدن مفاد بعضی از آیات و آشکار شدن مقصود از آن گردد، ولی از جهت دیگر، فاصله زمانی، از اموری است که نیاز به تفسیر را تشدید می‌کند؛ زیرا از یک سو احتمال تغییر مفاهیم کلمات و فاصله گرفتن از اوضاع و شرایط زمان نزول آیات، آگاهی از مفاد استعمالی آیات در آن زمان و فهم معنای مراد از آن را مشکل نموده و از سوی دیگر، اختلاف نظرها و تشکیکها و تردیدهایی که به تدریج از طرف مفسران و یا احیاناً مغرضان در مورد آیات کریمه مطرح می‌شود، مفاد آیات و معانی مراد از آن را در هاله‌ای از ابهام قرار می‌دهد.
اختلافی که در قرائت قرآن کریم در برخی از آیات در طول تاریخ رخ داده، نیز یکی از عوامل ابهام آفرین دیگری است؛ که در اثر فاصله زمانی پدید آمده و سبب نیازمندی به تفسیر شده است زیرا در مواردی که اختلاف قرائت معنا را تغییر دهد، بدون آگاهی از قرائت صحیح، پی بردن به مراد خدای متعال از آیات میسر نخواهد بود. علاوه بر آنچه گذشت، در طول زمان، نیازهای علمی جدیدی برای بشر به وجود می‌آید که پاسخ آنها در قرآن با صراحت بیان نشده و استنباط آن از اشارات قرآن کریم، توان علمی ویژه‌ای می‌طلبد و تفسیر آیات، با توجه به نیازهای جدید ضرورت می‌یابد.
علی اکبر بابایی- روش‌شناسی تفسیر قرآن
سایت اندیشه قم، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۱۲
