محمد بن حسین خثعمی اشنایی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خَثعمی اُشنانی، ابوجعفر محمدبن حسین، محدّث کوفی قرن سوم و چهارم بوده است که در سال ۲۲۱ در
کوفه در قبیله مشهور خثعم متولد شده است.
خطیب بغدادی نسبت اُشنانی او را به سبب ولاء میداند، اما سمعانی
آن را اشاره به خرید و فروش گیاهی به همین نام دانسته است. خثعمی در کوفه از محدّثان بسیاری حدیث شنید و روایت کرد، از جمله: عالم و
محدّث نامور زیدی، عَبّادبن یعقوب رواجنی (متوفی ۲۵۰)؛ عَبّادبن احمد عَرزَمی؛ ابوکریب محمدبن علاء همدانی؛ فضالةبن فضل تمیمی؛ و اسماعیل بن اسحاق راشدی.
کسانی چون محمدبن عمر، مشهور به ابن جعابی، محمدبن محمدبن سلیمان باغندی، محدّث شیعی، ابومُفضَّل محمدبن عبداللّه شیبانی، عالم زیدی و ابوالفرج اصفهانی از خثعمی حدیث نقل کرده اند.
از دیگر راویان خثعمی، مظفربن جعفربن حسن، مؤلف الرسالة الموضحة، است که در کتابش روایاتی به نقل از خثعمی در باب اختصاص دادن برخی القاب مانند «
امیرالمؤمنین »، به
علی علیهالسلام توسط
پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم آورده است.
ابن طاووس از نسخه ای به خط مصنف که در کتابخانه نظامیه بغداد وجود داشت، مطالبی نقل کرده است
خثعمی با عالمان شیعی کوفه مناسبات نزدیکی داشت و نام وی در طریق روایت برخی از آثار آن‌ها آمده است.
بنابه نقل شیخ طوسی،
هارونبن موسی تَلَّعُکبَری در سال ۳۱۵ و پس از آن، از خثعمی سماع کرده و اجازه روایت آثاری را که او در روایت خود داشته، اخذ کرده است. وجود نام خثعمی در طریق حدیث منزلت، روایت نزول
آیه تطهیر در شأن
اهل بیت علیهم‌السلام و
آیه نجوا درباره علی علیه السلام،
روایت حدیث مشهور گفتگوی علی علیه السلام با کمیل درباره اصناف مردم و برخی روایات دیگر از گرایشهای شیعی وی نشان دارد.
همچنین شواهدی چون وجود نام خثعمی در طریقِ روایتِ تحریری از اصلِ ابوالجارود زیادبن منذر به روایت محمدبن بکر ارحبی و کتاب یحیی بن سالم فرّاء کوفی و برخی احادیث دیگر حاکی از تمایلات زیدی اوست.
از خثعمی تنها کتاب
القضایا شناخته شده است. این کتاب یکی از منابع قاضی نعمان مغربی (متوفی ۳۶۳) در تألیف الایضاح بوده است.
همه روایاتی که قاضی نعمان از القضایا نقل کرده، درباره نماز و مسائل مربوط بدان است. براساس اسناد برخی روایات،
خثعمی در تدوین کتاب خود از کتاب قضایا امیرالمؤمنین تألیف ابوعبداللّه محمدبن قیس بَجَلی (متوفی ۱۵۱) که در محافل امامیه
کوفه مشهور و متداول بود،
بهره برده است. وجود نام خثعمی در طریق روایت کتاب بجلی
شاهدی دیگر بر این مدعاست. ابن شهرآشوب
نیز به القضایای خثعمی اشاره کرده است. احتمالا اشاره او به واسطه نسخه ای از
الایضاح بوده و خود وی به القضایا دسترسی نداشته است. این احتمال باتوجه به این‌که قاضی نعمان در برخی موارد نام خثعمی را احمدبن حسین ذکر میکند
و در میان فهرستنگاران و رجالیون، تنها ابن شهرآشوب است که نام خثعمی را احمد ذکر کرده،
تقویت می شود. به گزارش خطیب بغدادی،
خثعمی به
بغداد سفر و در آن‌جا کتابش را املا کرده است. اما بغدادی به نام این کتاب اشاره نمیکند.
در توثیق خثعمی اختلافی وجود ندارد؛ علی بن عمر دارقطنی،
خطیب بغدادی
و سمعانی
او را
ثقه ، امین، صدوق و حجت دانسته اند و
ذهبی از او با عنوان امام، حجت و محدّث کوفه یاد میکند. خثعمی در پنجشنبه، هفت صفر ۳۱۵ درگذشت.
(۱) ابن بابویه، کتابالخصال، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
(۲) ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
(۳) ابن طاووس، الیقین باختصاص مولانا علی (علیهالسلام) بامرة المومنین، چاپ انصاری، قم ۱۴۱۳.
(۴) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
(۵) علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، مقاتلالطالبیین، چاپ کاظم مظفر، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۴۰۵.
(۶) عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، چاپ محمدباقر محمودی، تهران ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
(۷) علی بن محمد خزاز رازی، کفایة الاثر فیالنص علیالائمة الاثنی عشر، چاپ عبداللطیف حسینی کوهکمری خوئی، قم ۱۴۰۱.
(۸) خطیب بغدادی.
(۹) علی بن عمر دارقطنی، سؤالات الحاکم النیسابوری للدارقطنی فی الجرح و التعدیل، چاپ موفقبن عبداللّه، ریاض ۱۴۰۴الف.
(۱۰) همو، سؤالات حمزةبن یوسف السهمی للدارقطنی و غیره من المشایخ من الجرح والتعدیل، چاپ موفقبن عبداللّه، ریاض ۱۴۰۴ب.
(۱۱) دلائل الامامة،) منسوب به (محمدبن جریر طبری آملی، قم: مؤسسةالبعثة، ۱۴۱۳.
(۱۲) ذهبی.
(۱۳) سمعانی.
(۱۴) محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴.
(۱۵) همو، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۱۶) همو، الفهرست، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷.
(۱۷) محمدبن علی علوی، الفوائد المنتقاة و الغرائب الحسان عنالشیوخ الکوفیین، انتخبها محمدبن علی صوری، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۸) نعمان بن محمد قاضی نعمان، الایضاح، چاپ محمدکاظم رحمتی، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
(۱۹) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۲۰) Etan Kohlberg, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, Leiden ۱۹۹۲
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن حسین خثعمی اشنایی»، شماره۶۹۲۸.
