محمد رضی‌الدین نیشابوری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد رضی‌الدین نیشابوری (م
۵۹۸ هـ.ق) فقیه و شاعر برجسته قرن ششم هجری قمری بود.
او در علوم گوناگون تبحر داشت و در قصیده و قطعه شعر می‌سرود.
شاگردان بسیاری در حلقه درس او حاضر می‌شدند و حتی فخر رازی با وی مناظره کرده است.
اشعار و آثارش تاثیر بسزایی در ادبیات و علوم اسلامی گذاشت.
او آثار مهمی از جمله
دیوان شعر و کتاب
مکارم الاخلاق تألیف کرده است که شامل احادیث و اندیشه‌های فلسفی و اخلاقی است.
وی در سال ۵۹۸ (هجری قمری) درگذشت.
ابوجعفر محمد رضی‌الدین نیشابوری در اصل از نیشابور و مدتی ساکن بخارا بود.
وی از نامدارترین فقها و شعرای قرن ششم در خراسان و ماوراءالنهر است
که در موعظه و نصیحت اشعاری دلنشین دارد.
او هرگاه از مطالعه و کارهای علمی ملول می‌شد، قصیده یا شعری می‌سرود.
اشعار وی به فارسی و عربی است و چنان‌که عوفی گفته، اشعار عربی او اندک است.
هدایت، او را در همه علوم مسلّم دانسته و متذکر شده است وی روزگاری مدح ارسلان پسر طغرل سلجوقی (حکومت
۵۵۶ ـ
۵۷۳ هـ.ق) می‌گفت، ولی در اواخر حالش دگوگون شده و دست ارادت به شیخ معین‌الدین حموی داده و اهل حال شد.
به غیر از هدایت، برخی دیگر مانند لطفعلی بیگ شاملو (آذر)،
آقابزرگ
و قبل از همه این‌ها تقی‌الدین در خلاصة الافکار، ممدوح نیشابوری را ارسلان سلجوقی قلمداد کرده‌اند؛ درحالی که اشعار او خلاف این را گواهی می‌دهد و در حقیقت، نصرت‌الدین ارسلان خان عثمان (م
۶۰۹ هـ.ق) و پدرش قلج طمغاج خان ابراهیم (از آل‌افراسیاب در ماوراءالنهر) را که ممدوح رضی‌الدین نیشابوری بوده‌اند، با ارسلان پسر طغرل (از سلاجقه عراق و کردستان) خلط کرده‌اند.
وی علاوه بر مراتب علمی که از آن برخوردار بود، طبعی لطیف و ذوقی سرشار داشت و اشعاری پخته، متین و دل‌انگیز می‌سرود؛ ولی بیش‌تر مهارت او در قصیده و قطعه (چند بیت هم‌وزن و هم‌قافیه که قافیه را در مصراع اول بیت اول آن رعایت نکنند و در آن از یک مضمون بحث کنند) بود.
فخر رازی نیز در سال
۵۸۲ (هجری قمری) در بخارا با وی ملاقات کرده و در مسائل فقهی، کلامی، فلکی و فلسفی با او مناظره داشته است.
رضی‌الدین نیشابوری به گفته قزوینی، هنگامی که در بخارا بود، در حلقه درس او چهارصد تن شرکت داشتند که همه از فضلا و فقها بودند
که رکن‌الدین عمیدی و رکن‌الدین طاووسی از آن جمله‌اند.
شمس طبسی شاعر از دیگر شاگردان اوست.
آثار
ابوجعفر عبارت‌اند از:
• دیوان شعر که به گفته قزوینی نزدیک به چهار هزار بیت است.
نسخه‌ای از آن نیز شامل دو هزار و پانصد بیت نزد سعید نفیسی بوده است.
عوفی و هدایت بعضی از اشعار او را نقل کرده‌اند؛
• مکارم الاخلاق
که به همت و کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و به همراه کتاب دیگر به نام گشایش‌نامه منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی، تحت عنوان دو رساله در اخلاق به چاپ رسیده است. نیشابوری، کتاب مکارم الاخلاق را به نام مجیرالدین نصر (نجم) بن احمد دهستانی تألیف کرده و آن را بر چهل باب بنا نهاده و متذکر شده تنها با تکیه بر محفوظات خود و بدون کمک گرفتن از هیچ نسخه‌ای، آن را به نگارش درآورده است.
این کتاب به روش نصیحة الملوک غزّالی آمیخته با داستان‌ها و نظم و نثر عربی و آراسته به احادیث معصومین (علیهم‌السلام) و سخنان بزرگان و حکما و درعین حال به دور از تکلف، از نثری روان و قابل فهم برای عموم برخوردار است؛
• روضة الوفاء که مؤلف، خود در مکارم الاخلاق به آن اشاره نموده است.
محمد چنان‌که گفته‌اند در سال ۵۹۸ (هجری قمری) درگذشته است؛
اما این‌که در بعضی از منابع آمده وی در آخر دولت سلاجقه درگذشته،
به دلیل خطایی بوده که در پیش بیان شده است.
هم‌چنین از آن‌چه گفته شد روشن می‌شود گویا وی تنها اوایل سلطنت قلج ارسلان خان را که مصادف با سال‌های
۵۹۷ یا ۵۹۸ (هجری قمری) بوده، درک کرده و عمر او از این حد تجاوز نکرده است.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلام، برگرفته از مقاله «محمد رضی‌الدین نیشابوری»، ج۴، ص۴۰۰-۴۰۱.
