موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب»، نوشته ایوب صبری پاشا، کتابی است در معرفی
مکه ،
کعبه معظمه،
مدینه منوره و سرزمین
حجاز که از اصل ترکی آن به
عربی برگردانده شده و مشتمل بر ۵ جلد است.
انگیزه مولف، نگارش کتاب مستقلی به زبان ترکی، درباره حرمین شریفین بوده تا بدین وسیله به شرح و بیان فضایل
بیت الله ، اشکال و اقوال مواقع واقعه در اطراف آن جا و مآثری که در جوار آن واقع است، پرداخته شود. همچنین مولف، چون آثار نگارش یافته در مورد مکه و مدینه و
جزیره العرب را کامل من جمیع الجهات نمی‌دیده، به نگارش این اثر پرداخته است. علاوه بر این وی در نظر داشته خدمتی را به براداران دینی خود،
عرب و غیر عرب، که مکه و مدینه در نزد آنان از جایگاه و قداست خاصی برخوردار است، ارائه کند.نگارش این اثر بزرگ هفده سال؛ یعنی از سال ۱۲۸۹ تا ۱۳۰۶ ق. به طول انجامیده است.
این مجموعه در سه بخش
تنظیم شده است: بخش اول: مرآت مکه که دو جلد از کتاب را در برمی گیرد. بخش دوم: مرآت مدینه، که آن نیز دو مجلد از کتاب را به خود اختصاص داده و بخش سوم: جزیره العرب که مجلد آخر این مجموعه را به خود اختصاص داده است. هر یک از این سه بخش خود از قسمت‌های مختلفی که مولف از آنها با عنوان «وجهه»(باب) یاد می‌کند، تشکیل شده و هر یک از این «وجهه‌ها» نیز به صورت‌هایی فصولی تقسیم شده است. جلد اول این مجموعه مشتمل بر مقدمه‌ای مفصل در معرفی محتوای کتاب نیز هست که ظاهرا به قلم دکتر محمد حرب نگاشته شده است.
این کتاب مجموعه‌ای بسیار مفصل است که از همان زمان چاپ متن ترکی آن در سال ۱۳۰۲ ق. در مطبعه البحریه
استانبول اثری شناخته شده و قابل استفاده بوده است. در همان دوران قاجار، مجلدی از آن با عنوان «مرآه الحرمین» که بخش مکه آن بود، توسط عبدالرسول منشی به
فارسی ترجمه و چاپ شد که اخیرا توسط آقای جمشید کیانفر تصحیح و ضمن منشورات میراث مکتوب در
تهران (۱۳۸۳) به چاپ رسیده است.
«مرآة مکه» عنوان مجلد اول و دوم این مجموعه است. در ابواب و فصول متعدد این مجلد که به مکه مکرمه اختصاص یافته، مولف درباره هر چیزی که به نحوی با مکه معظمه مرتبط است، سخن می‌گوید. از آغاز پیدایش این شهر در زمانهای قدیم گرفته تا وضعیت آن در زمان مولف و نیز معرفی ساکنان این شهر و عادات و رسوم ایشان، موقعیت جغرافیایی، حدود، ثغور و نیز منازل و خانه‌ها و راه‌های مکه.
در ادامه مولف درباره
نام‌های مکه و القاب آن و نیز سبب ملقب ساختن مکه به هر یک از این القاب سخن گفته و به داستان آغاز بنای کعبه توسط
ملائکه الهی و نیز تجدید بنای آن در زمان
حضرت آدم علیه‌السّلام و تجدید بنای آن در زمان
حضرت ابراهیم علیه‌السّلام اشاره کرده و به مناسب یادکرد ابراهیم خلیل، به تفصیل درباره میلاد و رشد و بالندگی حضرت تا هنگامی که به
پیغمبری برگزیده شد، داستان
حضرت اسماعیل ، معرفی چاه زمزم و نام‌های مختلف آن و سبب نامگذاری زمزم به هر یک از نام‌های مذکور و... سخن می‌گوید. وی همچنین به یازده بار تجدید بنای کعبه تا زمان خود اشاره می‌کند. مولف در این قسمت از کارهایی که در جهت توسعه بیت الله الحرام از قدیم الایام تا زمان وی صورت گرفته و نیز تلاش‌هایی که در راستای تعمیر و آبادانی و نیز چراغانی و تزیین
کعبه معظمه به نحوی که شایسته این مکان مقدس باشد، صورت گرفته سخن می‌گوید.
از دیگر مطالبی که در این بخش بدان پرداخته شده، معرفی پوشش‌ها (پرده‌های) کعبه و نیز معرفی کسانی که این پوشش‌ها را به کعبه اهدا نموده‌اند و نیز نوع پارچهای که در تهیه این پرده‌ها به کار رفته، توصیف بخش‌های مختلف بیت الله الحرام، درها و نام‌های هر یک، ستون‌ها و شمار آنها، قبه‌ها و شمار آنها، ماذنه‌ها و نام‌های هر یک و... می‌باشد. در ادامه به بیان فضائل مکه و
مساجد موجود در آن و نیز معرفی کوه‌ها و... در مکه پرداخته شده است. در مقام مقایسه فضیلت مکه با مدینه، مولف با استناد به روایتی که در آن نماز در
مسجدالنبی برتر از هزار نماز در سایر مساجد، جز
مسجدالحرام دانسته شده است، به برتری مسجدالحرام و به تبع آن مکه بر مدینه استدلال می‌کند. وی همچنین به حکمت‌های قرار گرفتن مسجدالحرام و مکه مکرمه در بیابان خشک و لم یزرع اشاره می‌کند.
«مرآة المدینه» عنوان مجلدات سوم و چهارم این مجموعه است. مولف چنانکه خود در مقدمه این بخش از کتاب یادآور شده، از کتاب «
خلاصه الوفا باخبار دار المصطفی » سمهودی، بهره فراوان برده است.
در ابواب و فصول مختلف این بخش مطالب ذیل بیان گشته است:
فصل اول از این بخش، به معرفی مدینه النبی اختصاص یافته و درباره جغرافیای این شهر، حدود و ثغور آن، اختصاص یافته است.
در فصل دوم به آب و هوای گرم آن، مهم‌ترین محصولات
کشاورزی مدینه و... پرداخته شده است.
در فصل سوم، از کیفیت قراردادن فرزندانی که از
دنیا می‌روند، بعد از خواندن
نماز میت ، در پوشش پارچهای
قبر مطهر پیامبر سخن گفته شده است.
در فصل چهارم، به نحوه استقبال مردم مدینه از ماه مبارک
رمضان سخن گفته شده است.
در فصل ششم، به نحوه ادای
نماز صبح در ماه رمضان و نیز نماز
عید فطر و... اشاره شده است.
فصل هفتم، به معرفی مسجدالنبی و موقعیت آن، مساحت و درهای پنجگانه آن اختصاص یافته است.
در فصل هشتم، به معرفی حجره نبوی و درهای چهارگانه آن؛ یعنی باب
فاطمه سلام‌الله‌علیهم ، باب الشامی، باب الروضه و باب الوفود پرداخته شده است.
در فصل نهم به توصیف برگزاری نماز جمعه در مسجد نبوی پرداخته شده است.
در فصل نخست به بیان روایاتی که در آنها نسبت به بار سفر بستن به مدینه منوره ترغیب و تشویق شده، پرداخته می‌شود.
در فصل دوم، به بیان فضایل مسجد و منبر و
روضه نبوی اشاره شده است.
به معرفی نام‌های مختلف مدینه و سبب تسمیه این شهر بدین نام‌ها اختصاص یافته است.
در فصل اول از نام‌های مختلف مدینه، که بالغ بر نود و هفت اسم است، به ترتیب
حروف الفباء یاد شده است. برخی از این اسامی عبارتند از: اثرب، ارض الله، اکاله البلدان، الجلیله، شافیه و...
در فصل دوم، فضایل مدینه منوره نسبت به سایر شهرها بیان و مقایسه‌ای مابین مدینه و مکه مکرمه از جهت فضیلت و برتری صورت گرفته است.
در فصل سوم، مولف درباره کسانی که در طول تاریخ مدینه را به عنوان اقامتگاه خود اختیار کرده‌اند، سخن می‌گوید.
در فصل چهارم، از مهم‌ترین محصولات کشاورزی مدینه و نیز پاکی خاک این شهر و شفابخش بودن آن سخن به میان آمده است.
در فصل پنجم، درباره نجات یافتن
مدینه از شر فتنه دجال در آخرالزمان و نیز مرض طاعون به برکت دعای
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم سخن گفته شده است.
فصل ششم، به موضوع حدود
حرم نبوی و نیز حرمت آن اختصاص یافته است.
در فصل هفتم، درباره احکام شرعی مربوط به حرم نبوی سخن گفته شده است.
در فصل هشتم، به بیان احکامی که به این شهر مقدس اختصاص دارد، پرداخته شده است.
در فصل نهم، مولف به بیان مطالبی درباره حوادث عجیب و غریبی که در مدینه روی داده است، می‌پردازد.
و در فصل دهم، به موضوع برافروخته شدن
آتشی در مدینه قبل از آغاز
قیامت و نیز اطفاء آن پرداخته شده است.
به موضوع تاریخ مدینه منوره و روستاهای آن و نیز عادات و رسوم ساکنان آنها اختصاص یافته است.
در فصل اول این باب، مولف درباره تاریخچه مدینه از گذشته‌های دور و نیز بعد از طوفان
نوح سخن گفته و در فصل دوم به بیان داستان دو
قبیله اوس و
خزرج و نیز سایر قبایلی که به مدینه مهاجرت کرده‌اند پرداخته و از برخی از این قبایل نام می‌برد.
در فصل سوم، درباره وضعیت قری و منازلی که قبیله اوس در اطراف مدینه بنا نهادند، سخن گفته شده است. در فصل چهارم نیز درباره کیفیت اداره این قری و منازل و اماکن مسکونی مطالبی بیان گردیده است.
فصل پنجم، به موضوع مهم «ایام العرب» و
جنگ‌ها و وقایع بزرگ روی داده در این شهر اختصاص یافته است.
ویژه وقایع مدینه که همزمان با هجرت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به این شهر روی داده‌اند، اختصاص یافته است.
در فصل نخست این باب درباره بیعت
انصار و نیز دعوت اهل مدینه به
اسلام توسط مصعب بن عمیر سخن گفته شده است.
در فصل دوم، به موضوع هجرت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از مکه به مدینه پرداخته شده است.
در فصل سوم، به گزارش اجمالی وقایعی که در سالیان حضور پیامبر در مدینه اتفاق افتاده، پرداخته شده است.
به موضوع مسجد نبوی اختصاص یافته است.
در فصل اول، درباره زمینه‌های شکل گیری بنای مسجد نبوی در مدینه سخن گفته شده است.
در فصل دوم، درباره توسعه مسجد نبوی و در فصل سوم، درباره مکان‌هایی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در آنها
نماز گزارده، سخن گفته شده است.
در فصل چهارم، درباره لوحی چوبی با نام «جزعه» که قبل از وقوع آتش سوزی در مسجد نبوی وجود داشته و در آن زمان از آن با عنوان «خرزه فاطمه الزهراء» یاد می‌شده، سخن گفته شده است.
در فصل پنجم، به اسباب و علل تاسیس مسجد و منبر نبوی اشاره شده است.
در فصل ششم و هفتم، به دفعات تجدید بنای مسجد نبوی و نیز شمار ستون‌های موجود در آن اشاره گردیده است.
در فصل هشتم و نهم، به توصیف مقام نبوی و نیز حجره نبوی، مکان و مقام اهل صفه، معرفی اهل صفه و توصیف وضعیت ایشان و... پرداخته شده است.
در فصل دهم، خانه
فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیهم ، که نزدیک‌ترین خانه به حجره نبوی بوده و پیامبر اکرم از وضعیت خانه مذکور و نیز احوال
صدیقه طاهره مرتب پرس و جو میکرده‌اند، توصیف شده است.
باب هفتم به موضوع توسعه مسجد نبوی در زمانهای مختلف اختصاص یافته است.
در باب هشتم مولف درباه مقام نبی مکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و علامتی که به وسیله آن می‌توان جهتی که سر مبارک پیامبر به سوی آن قرار گرفته را تشخیص داد و نیز درباره
حجر ابراهیم و... سخن گفته است.
در باب نهم مولف درباره اشیاء قیمتی حجره نبوی نظیر مصحف‌ها، شمعدان‌ها، نقره جات و... سخن می‌گوید.
در باب دهم، مولف بار دیگر به تفصیل درباره حجره نبوی مطالبی را بیان می‌کند.
در باب یازدهم درباره واقعه آتش سوزی در مسجد نبوی و تجدید بنای مسجد پس از این واقعه سخن گفته شده است.
در باب دوازدهم، درباره کیفیت مفروش ساختن حجره نبوی و توجه ویژه به پاکیزگی این مکان و معطر ساختن آن و نیز اهتمام خاص به تزیین و محافظت آن و... سخن گفته شده است.
در باب سیزدهم، درباره منازل و خانه‌هایی که به مسجد نبوی اشراف داشته و... مطالبی بیان گردیده است.
در باب چهاردهم، درباره مساجدی که پیامبر اکرم در آنها نماز گذارده، مطالبی بیان و
مسجد قبا به تفصیل توصیف شده است.
در باب پانزدهم، درباره
کوه احد و و جه تسمیه آن سخن گفته شده است.
در باب شانزدهم، درباره بازارهای مدینه و نیز چاه‌ها و چشمه‌های آب موجود در این شهر و نیز چشمه‌های منسوب به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نظیر: عین الخیف، عین الازرق و جز آن سخن گفته شده است.
در باب هفدهم، به معرفی مساجدی که در بین راه
مکه و
مدینه وجود داشته و به پیامبر منسوب است و نیز مساجدی که ایشان در آنها نماز گزارده‌اند و... پرداخته شده است.
در آخرین باب هم، مولف به معرفی وادی‌های مدینه؛ از جمله
وادی عقیق و نیز چراگاه‌ها و کوه‌های اطراف مدینه می‌پردازد.
در این بخش از مجموعه حاضر، مولف درباره جزیره العرب از تمامی جنبه‌ها؛ اعم از موقعیت جغرافیایی، حدود طبیعی، تاریخچه جزیره العرب از دورترین زمان‌ها تا زمان سلطان عبدالحمید ثانی، سخن گفته و درباره پادشاهان و حکامی که اداره امور این منطقه را به عهده گرفته و نیز احوال ساکنان آن و عادات و رسوم و... ایشان مطالبی را بیان می‌دارد.
در فصل نخست این بخش، مولف درباره انساب عرب‌های اولیه ساکن جزیره العرب؛ یعنی عرب بائده، عرب عاربه، عرب مستعربه و عرب مستعجمه سخن گفته است.
در فصل دوم، به وصف احوال قبایل عرب در دوران جاهلیت و
اسلام پرداخته شده است.
در فصل سوم، پادشاهان و حکام جباری که قبل از اسلام بر جزیره العرب حکم رانده‌اند، معرفی گردیده‌اند.
در باب دوم، به معرفی خلفا و پادشاهان
مسلمان که در این سرزمین به حکومت رسیده‌اند، پرداخته شده است.
در فصل نخست این باب به یادکرد میلاد نبی مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و نیز معرفی سیره ایشان و جریان
بعثت و
هجرت و غیره پرداخته شده و در ادامه از خلافت خلفای راشدین و نیز امرایی که در مکه به حکومت رسیده‌اند سخن گفته شده است.
در فصل دوم به معرفی بنوزید و بنومهدی که در
یمن خروج نمودند، پرداخته شده است.
در فصل سوم، به جریان ظهور طائفه قرمطیان در حجاز، فرقه‌ای که در خارج از سرزمین
حجاز ساکن بودند، پرداخته شده و از شرارت‌های ایشان از جمله هجوم به مکه و کندن
حجرالاسود از مکان خودش و نیز عقائد این گروه سخن به میان آمده است.
در باب سوم، مولف درباره وضعیت جغرافیایی جزیره العرب و حدود آن، دریاهایی که این سرزمین را در برگرفته‌اند، جغرافیای طبیعی دو شهر
جده و طائف و معرفی ینبع و رابغ و خیبر و حناکیه مطالبی را بیان می‌دارد.
در باب چهارم به معرفی شاهراه‌های جزیره العرب؛ یعنی راه سلطانی، راه فرع، راه مدینه که «غایر» نامیده می‌شود، راه شرقی بین مدینه و مکه و راه «ینبع البحر» و نیز سایر راه‌هایی که به مکه ختم می‌شود، پرداخته شده است.
در باب پنجم، به معرفی قبایلی که در
جزیره العرب سکنی گزیده‌اند، پرداخته شده و درباره تاریخ هر یک از قبایل و نیز عادات و رسوم و شعب آنان و... سخن گفته شده است.
در این باب، همچنین مولف به نکات ارزندهای درباره عادات و
مذاهب عرب‌های قدیمی ساکن جزیره العرب اشاره می‌کند
بدون تردید این کتاب مفصل‌ترین اثر تاریخی، جغرافیایی و سفرنامه‌ای است که در پایان دوره عثمانی تالیف شده و از هر جهت قابل اعتنا می‌باشد. تالیف آن در این مقطع سبب شده است تا مولف ضمن آشنایی با تاریخ نویسی جدید به تحقیق و تتبع میدانی پرداخته و در عین حال از متون در دسترس نیز در تالیف آن استفاده کند.
کتاب حاضر که زیر نظر دکتر محمد حرب توسط سرکار خانم دکتر ماجده مخلوف، آقایان دکتر حسین مجیب المصری و دکتر عبدالعزیز عوض از ترکی به
عربی برگردانده شده، مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم مولف و فهرست مطالب می‌باشد.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
