میرزا محمدعلی‌خان تربیت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
میرزا محمدعلی‌خان تربیت (۱۲۵۶- ۲۶ دی ۱۳۱۸ش/۱۸۷۷- ۱۶ ژانویه ۱۹۴۰م)، روزنامه‌نگار و از رجال فرهنگی و سیاسی
آذربایجان در
تاریخ معاصر ایران بود. وی فعالیت‌های بسیاری در دوره خود داشته که از جمله آنها می‌توان به
تدریس، روزنامه‌نگاری، تاسیس کتابخانه، تدوین کتاب، بنیاد انجمن ملی نوبر، بنیاد حزب سوسیال دموکرات، فهرست‌نویسی کتاب‌های فارسی و عربی در کتابخانه لندن، نماینده مردم
تبریز در مجلس، رئیس اداره فرهنگ و معارف
آذربایجان، شهردار تبریر و موارد دیگر اشاره کرد.
میرزا محمدعلی‌خان را بیشتر منابع، فرزند میرزا صادق، پسر میرزا جواد، پسر میرزا علی‌اکبر، پسر میرزا
مهدی‌خان استرابادی (د ح۱۱۷۳ق)، وزیر
نادرشاه افشار و مؤلف دره نادری و تاریخ جهانگشای نادری دانسته‌اند.
اما تقی‌زاده با استناد به گفته یکی از اقوام پدر تربیت، نسب او را پس از میرزا جواد، میرزا محسن تبریزی یاد کرده، و انتساب این خاندان را به میرزا
مهدی‌خان از طرف مادری میرزا صادق یا میرزا جواد حدس زده است.
تربیت در محله نوبر
تبریز به دنیا آمد. او تحصیلات ابتدایی را در مکتب ملا زین‌العابدین، و
فقه،
ادبیات عرب،
منطق،
حکمت،
علوم طبیعی و
ریاضی و
نجوم و
هیئت را در محضر استادان روزگار خود، و زبان‌های فرانسوی و انگلیسی، همچنین طب را نزد میرزا نصرالله‌خان سیف‌الاطبا آموخت و تحصیلات خود را در طب نزد دکتـر محمدخان کرمانشاهی معروف به کفری ــ که با حسنعلی‌خان گروسی (۱۲۳۶- ۱۳۱۷ق) به تبریز (ح ۱۲۹۹ تا ۱۳۰۹ق) آمده‌بود ــ تکمیل کرد.
میرزا محمدعلی‌خان که از ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۳ق
معلم طبیعیات مدرسه دولتی مظفری تبریز بود، در ۱۳۱۶ق با
حسن تقی‌زاده،
حسین عدالت (صاحب امتیاز روزنامه‌های الحدید، عدالت و صحبت) و
محمد شبستری معروف به ابوالضیاء، مدیر روزنامه ایران نو، ابتدا کتاب‌فروشی و پس از آن مدرسه‌ای به شیوه جدید با نام تربیت در تبریز تأسیس کرد و آن نام را عنوان خانوادگی خود قرار داد. کتاب‌فروشی او محل عرضه نشریات روز فارسی، عربی و ترکی، و
اظهار نظر درباره کتاب‌های جدید و طرح مباحث سیاسی و محفل روشن‌فکرانی چون یوسف‌خان اعتصام‌الملک بود، هـر چند، اندکی بعد، مدرسـه به واسطه اعتـراض مردم عوام و متعصب بسته شد.
تـربیت در مدرسه لقمـانیه تبـریز نیـز تـا هنگـام تعطیلـی آن (۱۳۱۹ق)، هیئـت و جغرافیـا و ادبیـات
تدریس مـی‌کرد.
وی مدتی نیز دارو می‌فروخت و در داروخانه او روشن‌فکران تبریز با یکدیگر دیدار، و درباره مسائل روز گفت‌وگو می‌کردند.
تربیت بعدها مجله گنجینه فنون را در تبریز منتشر کرد،
پس از آن به دعوت ملک‌المتکلمین (۱۲۷۷-۱۳۲۶ق) راهی
تهران شد (احتمالاً ۱۳۲۲ق) تا با کمک میرزا آقای اصفهانی،
سیدنصرالله تقوی و نصرت‌السلطنه، در تأسیس نخستین کتابخانه ملی که کانون اصلاح‌طلبان نیز بود، همکاری کند
پیش از
اعلام مشروطیت (گویا در ۱۳۲۲ق) به اتفاق حسن تقی‌زاده به
قفقاز و
استانبول سفر کرد. پس از آن به
مصر،
بیروت و
دمشق رفت و پس از بازگشت به تبریز (۱۳۲۳ق) با خواهر وی ازدواج کرد.
او در سفر به مصر به میرزا حسین‌خان طبیب‌زاده، مدیر مدرسه و روزنامه کمال تبریز، نیز در انتشار روزنامه کمال که حدود یک‌سال در مصر منتشر شد، یاری رساند.
با شروع حرکت‌های مشروطه‌طلبی در تبریز (۱۳۲۴ق)، تربیت با مردم به کنسول‌خانه انگلیس رفت و انجمن ملی نوبر را نیز بنیاد نهاد.
پس از صدور فرمان مشروطیت (۱۴
جمادی‌الثانی ۱۳۲۴) با بروز اختلافات میان دولتمردان و آزادی‌خواهان تبریز، به دعوت کربلایی علی مسیو به جمع مبارزان پیوست و بدین‌ترتیب، نخستین تشکل آزادی‌خواهان که در
باکو بنیاد گذاشته شده بود، در تبریز پدید آمد. بعدها عده‌ای از این افراد که در جهت ترویج معارف و حقایق می‌کوشیدند و تربیت هم جزو آنان بود، به یکدیگر نزدیک‌تر شدند و حزب سوسیال دموکرات (یا فرقـه اجتماعیون عامیون) ــ که کمیته مرکزی آن، مرکز غیبی (یا مجلس سری) نامیـده می‌شد ــ و گروه مجاهدین را برای دفاع از دستاوردهای مشروطیت تأسیس کردند.
با وقوع کودتای صغیر و به توپ بسته شدن مجلس (۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶)، سپاهیان حکومتی به تبریز حمله‌ور شدند (ذیقعده ۱۳۲۶). در این واقعه، کتاب‌فروشی تربیت تاراج و سوخته شد و وی با لباس مبدل به باکو رفت
و به اتفاق حسین‌آقا، پسر حاج میرزا حسن تاجر و تقی‌زاده از راه وین خود را به
پاریس رساند. اندکی بعد به دعوت تقی‌زاده که پیش از وی به درخواست
ادوارد براون (۱۸۶۲-۱۹۲۶م) به
لندن رفته بود، راهی آن‌جا شد و با او و حمایت‌های ادوارد براون چند ماه در کتابخانه دانشگاه کیمبریج به فهرست‌نویسی کتاب‌های فارسی و عربی پرداخت.
تربیت در اواخر پاییز ۱۹۰۸م از
انگلستان به استانبول رفت و با
معاضد‌السلطنه،
علی‌اکبر دهخدا و میرزا
یحیی دولت‌آبادی ــ دیگر مهاجران مشروطه‌خواه ــ در گروه کارکنان ملی ایران و انجمن سعادت به فعالیت پرداخت.
با فتح تهران به دست مجاهدین (۲۶
جمادی‌الاخر ۱۳۲۷) وی به عضویت هیئت مدیره موقتی ۱۲ نفره انتخاب شد. این هیئت برگزیده رهبران انقلاب و صاحب اختیارات مجلس شورای ملی و ناظر اعمال وزرا بود.
تربیت در دوره دوم مجلس شورای ملی (افتتاح:
ذیقعده ۱۳۲۷ق/۲۴ فروردین ۱۲۸۸ش) نماینده مردم تبریز شد و از نمایندگان روشن‌فکر
حزب دموکرات بود که به رهبری تقی‌زاده فعالیت می‌کرد و در مواضع اختلاف میان نمایندگان، یا آزادی‌خواهان و نمایندگان دولت، واسطه دوستی‌ها می‌شد.
با تعطیلی مجلس دوم (۱۳۳۰ق)، تربیت به باکو رفت و به پیشنهاد هیئت مدیره انجمن خیریه ایرانیان، مدیر مدرسه اتحاد شد و با دایر نمودن کلاس پنجم رشته دفترداری، سالن نمایش، تکمیل دروس موسیقی و کتابخانه، پیشرفت این مدرسه را موجب گردید
وی در ۱۳۳۳ق ــ در پی‌تعقیب مأموران دولت تزار ــ رهسپار استانبول شد و در آن‌جا کتابخانه‌ای تأسیس کـرد. در ایـن دوران ــ که مصادف با
جنگ جهانی اول (۱۹۱۴- ۱۹۱۸م) بود ــ همسرش در
اروپا درگذشت. تربیت سپس به
برلین رفت و در کمیته نجات ایران از فشار همسایگان، به فعالیت پرداخت و نیز با محمد قزوینی، حسن تقی‌زاده، محمدعلی جمال‌زاده و حسین کاظم‌زاده ایرانشهر، همکاری فرهنگی و انتشاراتی کرد.
با پایان جنگ (۱۲۹۷ش/۱۹۱۸م) او به تبریز بازگشت و رئیس اداره فرهنگ و معارف آذربایجان شد (۱۳۰۰ش) و تا ۱۳۰۴ش، دو دوره این سمت را برعهده داشت. وی در ۱۳۰۰ش، کتابخانه و قرائت‌خانه عمومی معارف را با ۲۰۰ مجلد کتاب، برای اولین بار به شیوه جدید در تبریز بنیاد گذاشت که بعدها به نام خود وی «کتابخانه و قرائت‌خانه دولتی تربیت» نام گرفت. این کتابخانه بعدها از کمک اوقاف و افراد خیّر بهره‌مند شد و در زمان وزارت مالیه تقی‌زاده (۱۳۰۹-۱۳۱۲ش) مبلغی از حق‌الامتیاز کارخانه کبریت‌سازی ممتاز تبریز برای احداث بنایی مناسب این کتابخانه اختصاص داده شد. فهرست کتاب‌های چاپی کتابخانه نیز در سال‌های ۱۳۰۱، ۱۳۰۳ و ۱۳۲۷ش، منتشر شد.
وی همچنین چند مرکز آموزشی و فرهنگی مهم را در تبریز تأسیس کرد. از جمله: دبیرستان بازرگانی تبریز (مهرماه ۱۳۰۱)، ۱۲ مدرسه دخترانه، مانند مدارس ناموس (۱۳۰۱ش)، دوشیزگان (۱۳۰۱ش)، حقیقت (۱۳۰۲ش) و اولین دانشسرای تربیت
معلم آذربایجان (۱۳۰۱ش)، مدرسه متوسطه ارامنه گیمنازیا، باغچه اطفال ارامنه، مدرسه ادونتیست آمریکاییان (۱۳۰۰ش)، مدرسه شوروی روسیه (۱۳۰۳ش) و مجمـع ادب را که در هفتـه یکبار در اداره فـرهنگ جلسـات ادبی برگذار می‌کرد (۱۳۰۱ش)، تشکیل داد و مجله گنجینه معارف را در همیـن سال منتشر کـرد.
تربیت از ۱۳۰۵ تا ۱۳۰۶ش رئیس اداره فرهنگ گیلان شد و به تأسیس کتابخانه، دبستان، دبیرستان و انجمنهای ادبی و فرهنگی همت گماشت و از ۱۳۰۷ تا ۱۳۰۹ش رئیس بلدیه (شهردار) تبریز شد. از اقدامات بسیار مهم او در این دوره احداث خیابان‌های تربیت، فردوسی و خاقانی، گسترش خیابان امام خمینی امروز تا ایستگاه راه‌آهن، تخریب گورستان گجیل و تبدیل آن به گردشگاه «باغ گلستان» بود.
تربیت در هشتمین دوره مجلس شورای ملی (۲۵ آذرماه ۱۳۰۹) به نمایندگی از طرف مردم تبریز انتخاب شد و در دوره‌های نهم تا دوازدهم نیز پیوسته در همین مسئولیت بود، و سرانجام در
تهران درگذشت و در همین شهر به
خاک سپرده شد.
تربیت دارای آثار متعددی است که از جمله آنها این موارد می‌باشد.
زاد و بوم، اولین کتاب تربیت در جغرافیای طبیعی و سیاسی و تاریخی ایران است که در ۱۳۱۶ق در تبریز به چاپ سنگی رسید. این کتاب در دو قسمت است: قسمت اول جغرافیای ایران در روزگار مؤلف است و در قسمت دوم مؤلف جغرافیای تاریخی ایران را با فهرستی از پادشاهان ایران از کورش هخامنشی تا
مظفرالدین شاه قاجار (۱۲۶۹-۱۳۲۴ق) شرح می‌دهد. قسمت اخیر را به خواهش تربیت، حسن تقی‌زاده فراهم آورده است.
گنجینه فنون، مجله‌ای
علمی که به مدیریت تربیت در طی یک سال از تاریخ انتشار اولین شماره آن (غره ذیقعده ۱۳۲۰) در تبریز هر ۱۵ روز در قطع خشتی و به
خط نستعلیق و با چاپ سنگی در ۱۶ صفحه منتشر می‌شد. مطالب مجله در ۴ بخش ۴ صفحه‌ای بدین شرح فراهم می‌آمد: بخش اول، «گنجینه فنون» مشتمل بر مطالب متنوع
علمی و فنی و اخبار متفرقه، نوشته حسن تقی‌زاده، بخش دوم، «هنرآموز» درباره صنایع آینه‌سازی، صابون‌سازی، دباغی، تذهیب، شیشه‌گری و جز اینها نوشته محمدعلی تربیت، بخش سوم، «تمدنات قدیمه»، درباره تمدن کهن ملل مصر، کلدانی، آشوری،
یهود،
ایران و فینیقی نوشته گوستاو لوبون فرانسوی که تقی‌زاده به فارسی ترجمه می‌کرد، بخش چهارم، «سفینه غواصه» یا «سیاحت تحت البحر»، مجموعه‌ای از داستان‌های جذاب
علمی درباره موجودات دریایی اثر ژول ورن که با ترجمه یوسف اعتصام‌الملک چاپ می‌شد. جز اینها، گاهی هم حسین عدالت در این مجله مطالبی می‌نوشت.
روزنامه نیم‌هفتگی اتحاد، در ۱۳۲۶ق، تربیت این روزنامه را به عنوان ارگان انجمن اتحاد و با هدف آشنایی مردم با مبانی حکومت ملی و آزادی‌های اجتماعی منتشر کرد. این نشریه، تا شماره ۲۵ منتشر شد.
گنجینه معارف، ماهنامه‌ای
علمی، ادبی و فلسفی که ۸ شماره آن در ۱۳۰۱ش در مطبعه فاروس تبریز به قطع خشتی با مدیریت تربیت منتشر شد. جالب‌ترین مقالات این مجله را که بیشتر درباره تاریخ ادبیات و شرح حال شاعران بود، تربیت می‌نوشت.
ورقی از دفتر تاریخ مطبوعات ایرانی و فارسی، که در زمان اقامت تربیت در اروپا، در دوره جنگ جهانی اول (۱۹۱۴- ۱۹۱۸م)، تألیف شد. این کتاب در واقع فهرست توصیفی ۳۷۱ روزنامه ایرانی است که در شهرهای مختلف جهان به فارسی یا زبان‌های دیگر (فرانسوی، ارمنی، آسوری، ترکی و جز آنها) تا روزگار مؤلف منتشر می‌شد، این اثر عنوان‌های ۱۶۰ کتابی را به همراه دارد که نوشته یا ترجمه نویسندگان ایرانی بوده است. تربیت در پیش‌گفتار این کتاب، درباره تاریخ عمومی صنعت چاپ ایران، نخستین کتاب‌ها و روزنامه‌های منتشر شده، روزنامه‌ها و کتاب‌هایی که در بیداری ایرانیان مؤثر بوده‌اند،
ظهور مطبوعات انتقادی و مصور و شب‌نامه‌ها مطالبی افزوده است..
وی با مشاهده اطلاعات نادرست مقاله‌ای در مجله عربی الهلال
قاهره (در ۱۳۱۷ق) درباره مطبوعات و مدارس ایران و نیز برای تکمیل مطالب کتاب صورت جراید ایران، نوشته ه. ل. رابینو که در ۱۳۲۹ق در مطبعه عروة الوثقی در رشت چاپ شده بود، این کتاب را در استانبول نوشت و برای ادوارد براون به کیمبریج فرستاد
براون با درج اصلاحات، پاورقی‌های توضیحی و تصاویر چندی از رجال و روزنامه‌های مورد بحث، کتاب تربیت را با عنوان «فهرست روزنامه‌های ایرانی به ترتیب الفبایی» در قسمت اول کتاب خود با نام «تاریخ مطبوعات و ادبیات جدید ایران» در ۱۹۱۴م به انگلیسی ترجمه و منتشر کرده است.
بخشی از پیش‌گفتار کتاب به قلم تقی‌زاده در روزنامه کاوه (۱۳۳۹ق) و تمام این اثر در تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت در تهران (۱۳۳۷- ۱۳۴۱ش) به فارسی ترجمه و منتشر شده است.
تقویم تربیت، کتابی است در ۱۰۴ صفحه که در ۱۳۰۸ش در مطبعه شرق تبریز در ۴ قسمت چاپ شد:
الف ـ «منتخبات غزلیات همام تبریزی» که در آن نویسنده ۲۳۳ بیت از اشعار
همام تبریزی را درج کرده است.
ب ـ «تذکره دانشمندان آذربایجان»، در شـرح حال ۲۵ تـن از مشاهیـر سده‌های ۵ تا ۱۴ق.
ج ـ «شرح حال
عبدالرحمان جامی»، که در آن نویسنده با اشاره به زندگانی و خلاقیت‌های هنری و ادبی شاعر آثار منثور و منظوم او را معرفی، و با آوردن شواهدی از اشعار وی منشأ مثنوی‌های هفت‌گانه جامی و چگونگی سرایش آنها را نیز بیان کرده است.
د ـ «رباعیات حکیم
عمر خیام»، شامل ۱۵۸ رباعی بر مبنای نسخه‌ای از رباعیات خیام که در ۱۸۹۸م در لندن چاپ شده، و به نظر تربیت نسخه اساس آن کهن‌ترین نسخه خطی از رباعیات خیام بوده است.
دانشمندان آذربایجان، در شرح حال ۹۳۴ تن از مشاهیر آذربایجان ــ به ویژه از سده ۵ق به بعد ــ که با مقدمه حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه)، رئیس وقت مجلس شورای ملی در ۱۳۱۴ش در مطبعه مجلس در تهران چاپ شده است. مطالب این کتاب صورت گسترش یافته بخش دوم تقویم تربیت است و انگیزه نگارش آن را نیز در حسن استقبال همین بخش دانسته‌اند.
تربیت در تدوین کتاب از منابع خطی
و آثار چاپی ــ در بیشتر مواقع بدون نام مؤلف ــ و نیز شواهد نظم و نثر سود جسته است. گاهی هم وی شرح احوال را به زبان عربی عیناً از منابعی چون
الانساب سمعانی،
الفهرست ابن‌ندیم،
تاریخ الحکماء بیهقی و
کشف‌الظنون حاجی‌خلیفه آورده است
کتاب دانشمندان آذربایجان سهوالقلمها و اشتباهات تاریخی نیز دارد که به شماری از آن
مهدی مجتهدی
احمد گلچین معانی
و مینورسکی
اشاره کرده‌اند. بخش پایانی کتاب به معرفی مختصر ۱۱۰ روزنامه‌ای اختصاص یافته که طی سال‌های ۱۲۱۴ تا ۱۳۵۴ق (۱۳۴۱ش) در تبریز،
ارومیه، خوی، استانبول و مصر منتشر می‌شده است. بیشتر این روزنامه‌ها در ورقی از دفتر تاریخ مطبوعات ایرانی و فارسی نیز مشروح‌تر معرفی شده‌اند، هرچند در مواقعی مطالب این‌فهرست که گزیده‌ای از آن‌کتاب است، با اصل خود تفاوت‌های جزئی دارد.
از دیگر آثار تربیت مجموعه مقالاتی است در مثنوی‌سرایی، شرح احوال مشاهیر، ایران‌شناسی، تاریخ مطبوعات، اعیاد ملی و جز آنها که طی سال‌های ۱۳۰۶-۱۳۱۷ش در مجلات آینده، ارمغان،
تعلیم و تربیت و مهر به چاپ رسیده است. منتخب آثار او نیز با عنوان مقالات تربیت در تهران (۱۳۵۵ش) و ارغنون در تبریز (۱۳۷۳ش) منتشر شده است. (برای دیگر آثار وی، نک
)
درباره روحیات و اخلاق و شیوه تحقیق تربیت، معاصرانش بسیار سخن گفته، و سلامت نفس، میهن‌پرستی، حافظه سرشار، کمک به دیگران در تحقیقات، جامعیت در
علوم،
قناعت و
بردباری در مصائب، کتاب‌شناسی و کتاب‌دوستی و میراث گرانقدر وی را که غیر از آثار قلمی، کتابخانه‌ای ارزشمند با نسخه‌های خطی و چاپی نادر بوده است، ستوده‌اند که دو ماده تاریخ «فهرست الکتب ناطق» و «تربیت صادق الوعد» در مرگ وی گویای همین مطلب است.
در نثر تربیت نیز ساده‌نویسی و رهایی از عبارات متکلف و منشیانه عصر قاجار مشاهده می‌شود، اگرچه وی عموماً در آثار خود با به کار بردن صیغه‌های ماضی نقلی ــ با حذف افعال معین ــ جملات طولانی نوشته است و عبارات عربی، جمع‌های مکسر برخی از
اعلام فارسی و عربی، وجه وصفی و مطابقه صفت و موصوف در جنس به سیاق عربی در نوشته‌های او همچنان دیده می‌شود.
(۱) آرین‌پور، یحیی، از نیما تا روزگار ما، تهران، ۱۳۷۴ش.
(۲) آقابزرگ، طبقات
اعلام الشیعة، مشهد، ۱۴۰۴ق.
(۳) اکبری حامد،
مهدی، آذربجانان آذربایجان، تبریز، ۱۳۵۶ش.
(۴) بهنام، جمشید، برلنیها، تهران، ۱۳۷۹ش.
(۵) تربیت، محمدعلی، ارغنون، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، ۱۳۷۳ش.
(۶) تربیت، محمدعلی، تقویم تربیت، تبریز، ۱۳۰۸ش.
(۷) تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ش.
(۸) تربیت، محمدعلی، مقالات، به کوشش حسین محمدزاده صدیق، تهران، ۱۳۵۵ش.
(۹) تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش، ج ۹.
(۱۰) رائین، اسماعیل، انجمنهای سری در انقلاب مشروطیت ایران، تهران، ۱۳۴۵ش.
(۱۱) سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، تبریز، ۱۳۷۷ش.
(۱۲) سرداری‌نیا، صمد، نقش مرکز غیبی تبریز در انقلاب مشروطیت ایران، تبریز، ۱۳۶۳ش.
(۱۳) شجیعی، زهرا، نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست و یک دوره قانون‌گذاری، تهران، ۱۳۴۴ش.
(۱۴) صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
(۱۵) صفوت، محمدعلی، داستان دوستان، تبریز، ۱۳۱۸ش.
(۱۶) طاهرزاده بهزاد، کریم، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، تهران، ۱۳۳۴ش.
(۱۷) قزوینی، محمد، «وفیات معاصرین»، یادگار، تهران، ۱۳۲۴ش، س ۳، شم ۴.
(۱۸) کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، ۱۳۴۹ش.
(۱۹) گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۲۰) مجتهدی،
مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ۱۳۲۷ش.
(۲۱) مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۲۲) وحید دستگردی، حسن، محمدعلی تربیت تبریزی، ارمغان، تهران، ۱۳۱۸ش، س ۲۰.
(۲۳) وفایی، زهره، نام آوران آذربایجان، تبریز، ۱۳۷۸ش.
(۲۴) Browne، EG The Press and Poetry of Modern Persia، Cambridge، ۱۹۱۴.
(۲۵) Edwards، E، A Catalogue of the Persian Printed Books in the British Museum، London، ۱۹۲۲.
(۲۶) Minorsky، V،» Danishmandani Azarbayjan «، Bulletin of the School of Oriental Studies، Nendeln، ۱۹۳۷-۱۹۳۸، vol IX.
(۲۷) Tarbiyat، MA،» List of Persian Newspapers Arranged in Alphabetical Order «، The Perss and Poetry of Modern Persia (vide: Browne).
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تربیت»، شماره ۵۸۶۳.
