پیربازار
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پیرْ بازار، دهستان و روستایی به همین نام در
شهرستان رشت از
استان گیلان می‌باشد.
دهستان پیر بازار با ۶۲۸‘ ۱۷ تن
جمعیت (۱۳۷۵ش) یکی از دهستان‌های چهارگانه بخش مرکزی شهرستان رشت به شمار می‌آید.
آبادی پیر بازار، مرکز دهستان پیر بازار در °۴۹ و ´۳۳ عرض شمالی و °۳۷ و ´۲۱ طول شرقی در دشتی هموار در ارتفاع ۲۲ متری پایین‌تر از سطح
دریا جای دارد و دارای آب و هوایی معتدل و مرطوب است.
درباره سبب نام‌گذاری پیر بازار، اقوال مختلفی نقل شده است.
برخی به مناسبت نزدیکی این آبادی با مرداب انزلی و دریا، این نام را در اصل پره بازار به معنی بازار ساحلی یا مرزی دانسته‌اند که به تدریج به پیر بازار
شهرت یافته است.
برخی نیز آن را برگرفته از پیله بازار که در زبان گیلکی، بازار بزرگ معنی می‌دهد، دانسته‌اند.
برخی دیگر بر این باورند که پیر بازار، مأخوذ از نام شخصی صوفی مسلک به نام پیر حسن است که در روزگار
شاه اسماعیل صفوی (۹۰۷-۹۳۰ق/۱۵۲۴-۱۵۰۱م) در اینجا می‌زیسته است.
به نظر می‌رسد، کرزن که نام پیله بازار را برگرفته از پیله
ابریشم دانسته، و به همین مناسبت آن‌جا را محل خرید و فروش این کالا، نامیده،
دچار اشتباه شده است، زیرا در گویش گیلکی به جای پیله ابریشم، واژه نوغان به کار می‌رود.
پیر بازار درگذشته به لحاظ واقع بودن بر سر راه‌های ارتباطی از اهمیت بسیاری برخوردار بود، زیرا مسافران
اروپا برای استفاده از راه آبی
دریای خزر، ناگزیر بودند که از این بندر بگذرند.
در آن روزگار (
سده ۱۳ق/ ۱۹م)، یکی از راه‌هایی که اروپاییان می‌توانستند خود را به
ایران برسانند، رفتن به
باکو، در کرانه دریای خزر و سوار شدن به کشتی‌های روسی به مقصد
انزلی و پیر بازار، و سپس
سفر به رشت و
تهران بوده است.
در آن دوره پیر بازار پیش بندر شهر رشت به شمار می‌رفت و بیشتر کشتی‌های بازرگانی که از بندرهای
روسیه به ایران می‌آمدند، در این بندر لنگر می‌انداختند.
پیر بازار در یک فرسنگی (۶ کیلومتری) رشت و نزدیک مرداب) انزلی (و در کنار رودخانه قرار داشت.
رود پیربازار از به هم پیوستن دوشاخه سیاه رود در شرق، و گوهر رود در غرب شهر رشت پدید می‌آید و به تالاب انزلی می‌ریزد.
پیش‌تر، تالاب انزلی ژرفای بیشتری داشت و به همین سبب، ارتباط رشت و انزلی از این آبراه بود؛بدین‌ترتیب که مسافران و کالاهای بازرگانی را با کرجی‌های بادبان‌دار و کشتی‌های کوچک بخاری، از انزلی به مصب رود پیربازار در کرانه مرداب می‌رسانیدند. سپس به علت کمی ژرفای رودخانه، آنها را با قایق‌های دیگری به بندر پیر بازار می‌بردند
ملگونف که در ۱۲۷۶-۱۲۷۴ق/ ۱۸۵۸- ۱۸۵۹م به کرانه‌های جنوبی دریای خزر سفر کرده، راه دریایی انزلی ـ پیر بازار را به دقت
وصف کرده است.
از آن‌جا که شهر رشت مرکز ارتباطی همه راه‌های گیلان به شمار می‌رفت،
کالاهای بازرگانی که از بندرهای روسیه به پیر بازار می‌رسید، به رشت برده می‌شد و از آن‌جا به
قزوین،
زنجان،
همدان، تهران و
مازندران حمل می‌گردید.
پیر بازار بندر دریافت عوارض رشت بود
و گمرک‌خانه‌ای داشت که
ناصرالدین شاه قاجار (
سلطنت ۱۳۱۳-۱۲۶۴ق/ ۱۸۴۸-۱۸۹۵م) در سفرنامه‌اش از آن یاد کرده است.
ملگونف جاده پیر بازار به رشت را یکی از دشوارترین راه‌های گیلان وصف کرده است.
در سال ۲۳ جلوس ناصرالدین شاه به‌تخت سلطنت (۱۲۸۶ق/ ۱۸۶۹م)، این راه بازسازی گردید.
در ۱۳۲۰ق/۱۹۰۲م که
مظفرالدین شاه در دومین سفرش به فرنگ از این راه می‌گذشت، از خوبی جاده تعریف کرده است.
از زیبایی‌های مناظر طبیعی راه پیر بازار ـ رشت در سفرنامه برخی از اروپاییان نیز یاد شده است.
در ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م یک رشته راه آهن به طول ۹ کم‌ـ به وسیله خوشتاریا، از اتباع روسیه، از پیر بازار به رشت کشیده شد
که مسافران و کالاها را به مقصد می‌رسانید.
این راه آهن در ۱۳۰۰ش/ ۱۹۲۱م برچیده شد.
در ۱۲۰۱ق/۱۷۸۷م هنگامی که
هدایت‌الله‌خان گیلانی در برابر
آقامحمدخان،
شاه قاجار سر به شورش برداشت، مصطفی‌خان دولو، مأمور سرکوب او گردید. هدایت‌الله‌خان در پیر بازار سنگری استوار ساخت و ۱۰ شبانه‌روز در برابر سپاهیان قاجار ایستادگی کرد، اما سرانجام شکست خورد و به انزلی گریخت و کشته شد.
در ۱۲۲۰ق/۱۸۰۵م به هنگام جنگ اول ایران و روسیه ژنرال سیسیانف، فرمانده نیروهای روسیه، یکی از افسران خود به نام شِفت را با ۱۲ کشتی جنگی به بندر انزلی گسیل داشت. او پس از
تصرف انزلی آهنگ رشت کرد،
اما
میرزا موسی منجم‌باشی لاهیجی، حکمران گیلان با گروهی از تفنگ‌داران خود در جنگل‌های انبوه پیر بازار، راه را بر روس‌ها بست و نزدیک به هزار تن از آنان را کشت.
در ۱۳۰۶ق/ ۱۸۸۹م، ناصرالدین شاه قاجار با آمد و شد کشتی‌های روسی به مرداب انزلی و رودخانه‌هایی که به آن می‌ریزند و از آن میان رودخانه پیربازار موافقت کرد و در ضمن متعهد شد برای سهولت در رفت و آمد کشتی‌ها، دهانه رودخانه پیر بازار را لای‌روبی و اصلاح کند. همچنین مقرر شد احداث راه‌های زمینی از پیر بازار به تهران به کمپانی‌های روسی واگذار شود
اما از سرانجام این موافقت‌نامه آگاهی در دست نیست.
پیر بازار در
نهضت جنگل به رهبری
میرزا کوچک‌خان، چندی در دست پدید‌آورندگان این نهضت بوده است.
بیشتر مردم پیر بازار، به کشاورزی، ماهی‌گیری، مرغ‌داری و پرورش کرم ابریشم می‌پردازند.
صید ماهی از گذشته‌ها در این ناحیه اهمیت داشته، و از این‌رو، نمک سود کردن ماهی و بافتن تور ماهی‌گیری هم یکی از پیشه‌های رایج در آن‌جا بوده است.
بنجامین نخستین سفیر
آمریکا در ایران که در ۱۳۰۰ق/۱۸۸۳م از پیر بازار گذشته است، از کارگاه‌های کوزه‌گری آن‌جا و ظرف‌ها و کوزه‌های خوش‌تراشی که در این کارگاه‌ها ساخته می‌شد و همچنین از برنج معروف این ناحیه یاد کرده است.
اکنون نیز، برنج، مهم‌ترین فرآورده کشاورزی پیر بازار به شمار می‌آید.
پیر بازار امروزه روستایی کوچک و آرام است و از زمانی که شاه‌راه رشت ـ انزلی ساخته شده، رفت و آمد قایق‌ها، بدانجا از میان رفته، و ویژگی بندری خود را از دست داده است.
(۱) مستوفی، ابوالحسن، گلشن مراد، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، ۱۳۶۹ش.
(۲) اسناد روابط ایران و روسیه از دوره ناصرالدین شاه تا سقوط قاجاریه، به کوشش فاطمه قاضی‌ها، تهران، ۱۳۸۰ش.
(۳) اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا، اکسیرالتواریخ، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۴) اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۵) اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۶) حامی، احمد، راه‌های ایران، ایرانشهر، تهران، ۱۳۴۳ش، ج ۲.
(۷) خاوری‌شیرازی، فضل‌الله، تاریخ ذوالقرنین، به کوشش ناصر افشارفر، تهران، ۱۳۸۰ش.
(۸) خمامی‌زاده، جعفر، جغرافیای تاریخی گیلان، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۱.
(۹) دریاگشت، محمدرسول، هدایت‌الله خان گیلانی، گیلان‌نامه، به کوشش مپ جکتاجی، رشت، ۱۳۷۱ش.
(۱۰) رابینو، ه ل، ولایات دارالمرز ایران (گیلان)، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، تهران، ۱۳۵۷ش.
(۱۱) رهنمایی، محمدتقی، گیلانگردی، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۲.
(۱۲) سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، ۱۳۷۷ش.
(۱۳) ستوده، منوچهر، فرهنگ گیلکی، تهران، ۱۳۳۲ش.
(۱۴) سرتیپ‌پور، جهانگیر، نام‌ها و نامدارهای گیلان، رشت، ۱۳۷۰ش.
(۱۵) سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵ش، شناسنامه آبادی‌های کشور، شهرستان رشت، ۱۳۶۷ش.
(۱۶) سیف‌الدوله، سلطان محمد، سفرنامه مکه، به کوشش علی‌اکبر خدادوست، تهران، ۱۳۶۴ش.
(۱۷) شمس‌گیلانی، حسن، تاریخ علما و شعرای گیلان، تهران، ۱۳۲۷ش.
(۱۸) شیبانی، ابراهیم، منتخب التواریخ، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۱۹) فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور رشت، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۱ش، ج ۱۶.
(۲۰) کتابی، احمد، سرزمین میرزا کوچک‌خان، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۲۱) کوچک‌پور، صادق، نهضت جنگل و اوضاع فرهنگی ـ اجتماعی گیلان و قزوین، به کوشش محمدتقی میرابوالقاسمی، رشت، ۱۳۶۹ش.
(۲۲) کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، ۱۳۱۱ش.
(۲۳) گیلک، محمدعلی، تاریخ انقلاب جنگل، رشت، ۱۳۷۱ش.
(۲۴) محامد، احمد، منابع و مصارف آب در گیلان، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۱.
(۲۵) مرعشی، احمد، فرهنگ لغات و اصطلاحات و ضرب‌المثل‌های گیلکی، تهران، ۱۳۵۵ش.
(۲۶) مظفرالدین‌شاه، دومین سفرنامه به فرنگ، تحریر فخرالملک، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۲۷) ملگونف، گریگوری، کرانه‌های جنوبی دریای خزر یا استان‌های شمالی ایران، ترجمه امیر هوشنگ امینی، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۲۸) میرابوالقاسمی، محمدتقی، بازارهای هفتگی گیلان، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۳.
(۲۹) ناصرالدین شاه، سفرنامه، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۳۰) نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۴ش.
(۳۱) نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۳۶۱ش.
(۳۲) هدایت، رضاقلی، فهرس التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۷۳ش.
(۳۳) Benjamin، SGW، Persia and the Persians، London، ۱۸۸۷.
(۳۴) Curzon GN، Persia and the Persian Question، London، ۱۸۹۲.
(۳۵) Polak JE، Persien، das Land und seine Bewohner، Leipzig، ۱۸۶۵.
(۳۶) Serena، C، Hommes et choses en Perse، Paris، ۱۸۸۳.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پیربازار»، شماره۵۵۹۸.
