• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 
کاخ صاحبقِرانیه
معرفی مکان
نام کاخ صاحبقرانیه
نام لاتینsāheb-qe(a)rāniy(yy)e
نام‌های دیگر جهان‌نما (نام قدیمی)
عنوان نقشه ایران
استان تهران
شهرستان تهران
بخش نیاوران
مشخصات بنا
نوع بنا کاخ ییلاقی سلطنتی / موزه
زیر بنا حدود ۲۶۰۰ مترمربع
سال‌های مرمت ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۵ هـ.ش (حوض‌خانه)، ۱۳۷۴ هـ.ش (مرمت جزئی)، ۱۳۷۷ هـ.ش (مرمت و موزه)
کاربری اقامتگاه شاهان قاجار، دفتر کار محمدرضا شاه پهلوی
کاربری کنونی موزه
اطلاعات کلی
دیرینگی سده‌ی ۱۳ هـ.ق / دوران قاجار
شماره‌ثبت ۱۳۳۴ هـ.ش
تاریخ ثبت ملی ۱۳۳۴ هـ.ش
دوره ساخت اثر دوران ناصرالدین شاه قاجار
بانی اثر ناصرالدین شاه
مالک اثر خاندان سلطنتی قاجار / پهلوی
مالک فعلی اثر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
امکان بازدید بله

صاحبقرانیه sāheb-qe(a)rāniy(yy)e، کاخ ییلاقی شاهان قاجار به‌ ویژه ناصرالدین شاه، در باغ نیاوران تهران بود.
این کاخ محل امضای فرمان مشروطیت و دفتر کار محمدرضا شاه پهلوی بوده است و اکنون به موزه تبدیل شده است.
کاخ دو طبقه با زیربنای حدود ۲۶۰۰ مترمربع، تلفیقی از معماری ایرانی و اروپایی دارد و طی بیش از یک‌ونیم قرن چندین بار تغییر و بازسازی شده است.
در دوره‌های قاجار و پهلوی، کاخ صاحبقرانیه محل اقامت تابستانی شاهان، پذیرایی رسمی، جشن‌ها و جلسات دولتی بود.
طی دوران پهلوی دوم به دفتر کار شاه و محل پذیرایی خصوصی تبدیل شد.
ساختمان شامل حوض‌خانه، تالار آینه و اتاق‌های متنوع با تزیینات گچ‌بری، آینه‌کاری و مبلمان نفیس است.
مجموعه‌ای ارزشمند از آثار هنری، اسناد تاریخی و هدایا از کشورهای مختلف در آن نگهداری می‌شود.
پس از انقلاب اسلامی، کاخ صاحبقرانیه در سال (۱۳۷۷ هـ.ش) به موزه تبدیل شد، هرچند بنا در وضعیت کنونی نیازمند مرمت و تقویت است.

فهرست مندرجات

۱ - معرفی کاخ صاحبقِرانیه
۲ - تاریخچه
۳ - دوره‌های تغییر و تحول (۹ دوره)
۴ - دوره‌های تحول
       ۴.۱ - دوران فتحعلی شاه قاجار
       ۴.۲ - دوران ناصرالدین شاه
              ۴.۲.۱ - زمان ساخت
              ۴.۲.۲ - گزارش وقایع اتفاقیه
              ۴.۲.۳ - ساخت عمارت صاحبقرانیه
              ۴.۲.۴ - نام‌گذاری
              ۴.۲.۵ - گسترش نیاوران
              ۴.۲.۶ - تزئینات و اثاثیه
              ۴.۲.۷ - اقامت ناصرالدین شاه
              ۴.۲.۸ - نگاه سیاحان اروپایی
              ۴.۲.۹ - فضاهای داخلی
       ۴.۳ - دوره مظفرالدین شاه
       ۴.۴ - دوره احمد شاه
       ۴.۵ - دوره رضاشاه
       ۴.۶ - دوره محمدرضا شاه
              ۴.۶.۱ - کارکرد نمادین اتاق‌ها
              ۴.۶.۲ - تغییرات تزئینی
              ۴.۶.۳ - اتاق‌های جدید
       ۴.۷ - پس از انقلاب
۵ - معماری و ساختار
       ۵.۱ - سازه و پوشش‌ها
       ۵.۲ - مصالح و تزئینات
       ۵.۳ - ابعاد و معمار کاخ
       ۵.۴ - دسترسی‌ها
       ۵.۵ - فرم و محور اصلی
       ۵.۶ - طبقه همکف
       ۵.۷ - طبقه دوم
       ۵.۸ - نماهای خارجی
              ۵.۸.۱ - نمای شمالی
              ۵.۸.۲ - نماهای دیگر
       ۵.۹ - تزئینات داخلی
       ۵.۱۰ - تزئینات خارجی
۶ - تغییرات و الحاقات
       ۶.۱ - مرمت‌ها و اقدامات حفاظتی
              ۶.۱.۱ - تغییرات سازه‌ای
              ۶.۱.۲ - تغییرات در نما
۷ - کاربری‌های کاخ
۸ - کاخ پس از انقلاب
۹ - آثار و اشیای ارزشمند
       ۹.۱ - تزئینات فضای داخلی
       ۹.۲ - تابلوها
       ۹.۳ - اشیاء تاریخی و اهدایی
۱۰ - وضعیت کنونی
۱۱ - پانویس
۱۲ - منبع


کاخ صاحبقِرانیه کاخ ییلاقی شاهان قاجار به‌ ویژه ناصرالدین شاه، محل امضای فرمان مشروطیت و دفتر کار محمدرضا شاه پهلوی بود.
این کاخ در حال حاضر به موزه تبدیل شده است.


کاخ صاحبقرانیه به مساحت ۰۶۰‘۲ مـ۲ واقع در باغ ـ موزه‌ی نیاوران، از بناهای شاخص تهرانِ در سده‌ (۱۳ هـ.ق) است.
این بنا در دو طبقه ساخته شده و عمارتی قاجاری با تلفیقی از معماری ایرانی و اروپایی است.
این کاخ که بیش از یک قرن و نیم قدمت دارد، در سال (۱۳۳۴ هـ.ش) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
در سال‌هایی که از عمر آن گذشته، پیوسته در تغییر و تحول بوده است.


کاخ صاحبقرانیه از ابتدای شکل‌گیری تاکنون، ۹ دوره تغییر و تحول به خود دیده است.
نخستین دوره پیش از سال (۱۲۱۲ هـ.ق)، که در آن سال‌ها محدوده‌ی کاخ صاحبقرانیه جزئی از زمین‌های اطراف روستای نیاوران بوده است؛
مرحله‌ی دوم از سال (۱۲۱۲ تا ۱۲۵۰ هـ.ق و از ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۴ هـ.ق)، در دوره‌ی فتحعلی شاه قاجار که باغ سلطنتی نیاوران شکل گرفت و عمارتی در آن بنا شد و پس از او محمد شاه قاجار به عمارت اولیه سروسامانی داد؛
دوره‌ی سوم از سال (۱۲۶۴ تا ۱۲۹۶ هـ.ق)، که عمارت دوره‌ی فتحعلی شاه تخریب و به جای آن کاخ جدیدی ساخته شد؛
دوره‌ی چهارم از سال (۱۲۹۷ تا ۱۳۲۴ هـ.ق)، که قصر صاحبقرانیه به دستور ناصرالدین شاه و توسط یحیى‌خان مشیرالدوله بنا شد و گمان بر این است که این قصر جایگزین کاخ پیشین شده باشد؛
دوره‌ی پنجم سال (۱۳۴۳ هـ.ق)، یعنی دوره‌ی سلطنت احمد شاه قاجار که کاخ صاحبقرانیه چندان مورد توجه نبود و دوران رکود را می‌گذراند؛
دوره‌ی ششم از سال (۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ هـ.ش)، که پس از یک دوره رکود، کاخ صاحبقرانیه برای برگزاری جشن عروسی محمدرضا شاه با فوزیه آماده و تغییراتی در آن داده شد؛
دوره‌ی هفتم از سال (۱۳۲۰ تا ح ۱۳۵۰ هـ.ش)، که کاخ مدتی در اختیار دولت قرار گرفت.
ازسال (۱۳۴۶ هـ.ش) به بعد که خانواده‌ی سلطنتی برای اقامت به نیاوران نقل مکان کردند، کاخ صاحبقرانیه هم به دفتر کار محمدرضا شاه پهلوی بدل شد؛
دوره‌ی هشتم از سال (۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ هـ.ش)، که کاخ صاحبقرانیه به‌ طور گسترده تغییر کرد و ساختمان آن به شکل کنونی درآمد؛
دوره‌ی نهم از انقلاب اسلامی سال (۱۳۵۷ هـ.ش) به بعد، که درهای کاخ صاحبقرانیه از آن زمان تا سال (۱۳۷۴ هـ.ش) به روی مردم بسته بود.
هرچند این بنا در اختیار نهادهای دولتی قرار داشت، اما سرانجام در اردیبهشت سال (۱۳۷۷ هـ.ش)، پس از یک دوره مرمت، به کاخ ـ موزه بدل و افتتاح شد.


این کاخ در هز دوره تحولاتی به خود دیده است که عبارتند از:

۴.۱ - دوران فتحعلی شاه قاجار

در دوره‌ی فتحعلی شاه قاجار بناهایی در تهران و بیرون از حصار آن ساخته شد.
تاریخ بخشی از بناهای موجود در مجموعه‌ای که امروزه کاخ ـ موزه‌ی نیاوران نامیده شده است هم به آن دوران بازمی‌گردد.
[۱] شهیدی مازندرانی، حسین، سرگذشت تهران، تهران، ۱۳۸۳ ش، ص۵۱.

نخستین کاخی که در باغ برپا شد، به عهد فتحعلی شاه قاجار بازمی‌گردد.
فتحعلی شاه که گاه‌ و بیگاه به هنگام فصل گرما برای ییلاق و شکار به شمیران می‌رفت، دستور داد تا در نیاوران عمارتی ییلاقی برپا دارند.
این عمارت محدود به یک «بالاخانه‌ی مختصر و دو جنبین» (احتمالاً دو اتاق جانبی) بود که در دوره‌ی محمدعلی شاه، قدری بر آن افزوده بودند.
[۲] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ ش، ج۱، ص۸۴-۸۵.
[۳] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۸ ش، ج۴، ص۲۳۰۷.


۴.۲ - دوران ناصرالدین شاه

ناصرالدین شاه که علاقه‌ای به اقامت در کاخ ییلاقی محمدیه در اسدآباد، واقع در زمین‌های شمال غربی تجریش نداشت.
لذا به‌سبب مرگ پدرش در آن، بدشگون می‌دانست، به ایشیک آقاسی، رئیس تشریفات وقت دستور داد در منطقه‌ای خوش‌ آب‌ و هوا در شمیران، ییلاقی مناسب‌تر پیدا کند؛ انتخاب او که با استقبال شاه نیز مواجه شد، ییلاق نیاوران بود.
ناصرالدین شاه حاج علی خان حاجب‌الدوله (پدر محمدحسن خان اعتمادالسلطنه) را مأمور ساختن عمارتی عالی در نیاوران کرد.
این قصر به‌ سبب اشراف و دید کامل شاه‌نشین آن بر تهران و مناظر پایین‌ دست، «جهان‌نما» نامیده شد؛ گرچه در متون تاریخی گاهی از آن با عنوان قصر و یا عمارت نیاوران نیز یاد کرده‌اند.
[۴] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ ش، ج۱، ص۸۴.
[۵] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۸ ش، ج۴، ص۲۳۰۷-۲۳۹۱-۲۳۹۲.


۴.۲.۱ - زمان ساخت

زمان ساخت این عمارت در باغ نیاوران با تفاوت، در منابع تاریخی ثبت شده است؛ چنان‌که به نوشته‌ی اعتمادالسلطنه، ناصرالدین شاه در سال (۱۲۶۸ هـ.ق) دستور ساخت قصری جدید را صادر کرد، اما روزنامه‌های آن زمان در سال (۱۲۶۷ هـ.ق) مطالبی نوشته‌اند که نشان می‌دهد زمان آغاز تغییر و تحولات در این باغ در دوره‌ی ناصری به پیش از آن تاریخ باز می‌گردد.

۴.۲.۲ - گزارش وقایع اتفاقیه

از آن جمله روزنامه‌ی وقایع اتفاقیه در سومین سال سلطنت ناصرالدین شاه نوشته است:
«عمارت پادشاهی که در نیاوران می‌سازند بنا بود که امسال (۱۲۶۷ هـ.ق) تمام شود، اما چون این عمارت جدید است، شالوده و بنیادش را تازه گذاشته‌اند و باید پایه‌های عمارت نشست خود را بکند و بعد از آن طاق و سقف آن ساخته شود، گویا در این فصل تابستان و پاییز مشکل باشد.
عمارت را بسیار خوش‌ طرح و باصفا ساخته‌اند و وقتی که تمام بشود، لایق نشیمن اعلیٰحضرت پادشاه باشد و به‌ جهت مکانش که در جای باصفای خوب افتاده است، بسیار مطبوع و دل‌نشین و به‌ حسب طراوت اشجار و عذوبت انهار، به خرمی سبزه و جویبار و چشم‌انداز آن از سایر عمارات امتیاز کلی به هم خواهد رساند.»
[۶] مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌ الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج۱۰، ص۳۰-۳۱.
رضاقلی‌خان هدایت کیفیت بنا را به‌صورت عمارتی شاهانه مشتمل بر شاه‌نشین، حوض‌خانه، حمام و خلوت وصف کرده است.
همچنین او از ۳ حوض مرمر فواره‌دار در طبقه‌ی فوقانی عمارت یاد کرده است.
[۷] هدایت، رضاقلی، ملحقات روضة الصفا، تهران، ۱۳۳۹ ش، ج۱۰، ص۸۱۴.


۴.۲.۳ - ساخت عمارت صاحبقرانیه

گویا عمارت جهان‌نما مورد پسند ناصرالدین شاه نبوده است، زیرا در سال (۱۲۹۷ هـ.ق)، دستور داد تا عمارتی دیگر در باغ نیاوران ساخته شود.
دستور ساخت عمارت جدید به یحیى‌خان مشیرالدوله، وزیر بنایی وقت داده شد.
او نیز ساخت عمارت را مطابق طرح ساختمان‌های اروپایی شروع کرد و یک سال بعد، در سال (۱۲۹۸ هـ.ق)، ساخت آن را به پایان رساند.
[۸] شرف، ۱۳۰۱ ق، شم‌ ۱۹، ص۳.

عمارت جدید به تبعیت از عنوان «صاحبقران» که لقب محبوب ناصرالدین شاه بود، «صاحبقرانیه» نام گرفت.

۴.۲.۴ - نام‌گذاری

درباره‌ی سبب این نام‌گذاری گفته می‌شود که ناصرالدین شاه پس از ۳۰ سال از گذشت سلطنتش، خود را صاحبقران نامید و این عمارت نیز به‌سبب احداث در دهه‌ی سوم سلطنت وی، به این نام خوانده شد.
[۹] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ ش، ج۱، ص۸۴.

از این تاریخ به بعد، از نام جهان‌نما در متون تاریخی خبری نیست.
از نوشته‌ی اعتمادالسلطنه چنین برمی‌آید که عمارت جهان‌نما تخریب و کاخ جدید جایگزین آن شده است.
[۱۰] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ ش، ج۱، ص۸۴-۸۵.


۴.۲.۵ - گسترش نیاوران

از همین زمان بود که نیاوران هم رو به گسترش نهاد و به دستور ناصرالدین شاه در این روستا راسته‌ بازاری مشتمل بر چندین باب دکان ساخته شد.
از آن‌جا که شاه توجه خاصی به برگزاری مراسم سوگواری امام حسین (علیه‌السلام) داشت، در سال (۱۲۷۳ هـ.ق) دستور داد که تکیه‌ای در جنب کاخ صاحبقرانیه برپا سازند تا در سال‌هایی که ماه محرم به تابستان می‌افتاد و او در ییلاقات شمیران به سر می‌برد، مجبور به رفتن به تهران نباشد.
[۱۱] معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش، ص۳۱۸.


۴.۲.۶ - تزئینات و اثاثیه

در آماده‌سازی فضاهای داخلی صاحبقرانیه از انواع مبل و اسباب و اشیاء نفیس و مرغوب استفاده شده بود.
[۱۲] شرف، ۱۳۰۱ ق، شم‌ ۱۹، ص۳.

به‌جز فرش‌های ایرانی و پارچه‌های زربفت و گل‌دوزی‌شده و آثار هنری برجسته‌ی نقاشانی چون محمد خان ملک‌الشعرا، عمده‌ی اثاثیه‌ی کاخ صاحبقرانیه از جمله چلچراغ‌های ظریف بلورین، گلدان‌های چینی و دیگر وسایل، از خارج و عمدتاً از فرانسه و روسیه خریداری شده بود.
پیانوی بسیار بزرگ کاخ را نیز از راه دریای خزر و جاده‌های کوهستانی البرز با شتر حمل کرده بودند تا به این کاخ رسانند.
بخشی از وسایل خریداری‌ شده به هنگام حمل‌ونقل از بین رفت و یا مفقود شد.

۴.۲.۷ - اقامت ناصرالدین شاه

در ۱۶ سال پایانی سلطنت ناصرالدین شاه، این کاخ اقامتگاه اصلی او در فصل گرما به شمار می‌آمد و بسیار مورد علاقه‌ی وی بود.
[۱۳] ویلبر، دونالد، باغ‌های ایران و کوشک‌های آن، ترجمه‌ مهین‌دخت صبا، تهران، ۱۳۸۳ ش، ص۱۷۸-۱۸۱.
[۱۴] مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج۳، ص۵۱.

اقامت‌های طولانی ناصرالدین شاه در این کاخ به گونه‌ای بود که در سال (۱۲۷۴ هـ.ق) دستور داد یک دستگاه تلگراف در کاخ نصب شود.
علی‌قلی میرزا اعتضادالسلطنه، عموی ناصرالدین شاه که متصدی تلگراف بود، این دستگاه را نصب کرد و به این ترتیب، نخستین مخابره‌ی تلگرافی از قصر سلطنتی در ارگ به کاخ صاحبقرانیه با تشریفات خاص انجام گرفت.
ناصرالدین شاه آن شب در نیاوران ماند، آتش‌بازی و چراغانی و جشن مفصلی در آن‌جا برگزار شد و اعتضادالسلطنه نشان افتخار گرفت.
[۱۵] بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، قم، ۱۳۵۰ ش، ج۱، ص۸۲.

ظاهراً آخرین اقدام ناصرالدین شاه در کاخ صاحبقرانیه، آینه‌کاری تالار معروف به آینه است که دو سال پیش از کشته‌ شدنش انجام شده است.
[۱۶] معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش، ۳۱۸.
[۱۷] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامه‌ی خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ ش، ۱۰۳۲.


۴.۲.۸ - نگاه سیاحان اروپایی

در مجموعه‌ی نوشتارها و سفرنامه‌های باقی‌مانده از اروپاییانی که در دوران قاجار به ایران سفر کرده‌اند و یا مدتی در دربار رفت‌وآمد داشته‌اند، از کاخ صاحبقرانیه و مجموعه‌ی ییلاقی نیاوران به‌عنوان یکی از زیباترین کاخ‌های سلطنتی ایران یاد کرده‌اند که در منطقه‌ای خوش‌ آب‌ وهوا قرار داشته است.
به نوشته‌ی فووریه، طبیب مخصوص ناصرالدین شاه، اندرون صاحبقرانیه یکی از بهترین اندرون‌های سلطنتی آن دوران بود.
ظاهراً اهل حرم شاه در آن‌جا راحت‌تر و خوش‌تر از دیگر اندرون‌ها بودند.

۴.۲.۹ - فضاهای داخلی

ناصرالدین شاه در زمان اقامت تابستانی در صاحبقرانیه بیشتر وقت خود را در زیرزمین خنک عمارت که زیر تالار بزرگ کاخ قرار دارد، می‌گذارند و از تالار بزرگ کاخ بیشتر برای پذیرایی‌های رسمی و سلام‌های عید استفاده می‌کرد.
بالاتر از کاخ صاحبقرانیه حدود ۴۰ عمارت جداگانه که هر یک ۳ اتاق داشت، برای زنان حرم ساخته شده بود.
جدا از این بناها در سمت راست قصر، بنایی مجزا برای امینه اقدس و سمت چپ آن عمارتی برای انیس‌الدوله ساخته شده بود.
این دو بنا توسط دیواری، از محل سکونت دیگر زنان حرم‌سرا جدا می‌شد.
[۱۸] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامه‌ی خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ ش، ۱۶۳-۱۶۵.

همچنین در آن زمان، اطراف قصر صاحبقرانیه دو عمارت ساده با تعداد زیادی اتاق قرار داشت که توسط عمارتی با ارتفاع کمتر به یکدیگر متصل می‌شدند.
پس از ناصرالدین شاه، کاخ صاحبقرانیه مورد استفاده‌ی جانشینان او نیز بود.

۴.۳ - دوره مظفرالدین شاه

مظفرالدین شاه حرم‌سراها را محدود و بخشی از آن‌ها را تخریب کرد.
مهم‌ترین رویدادی که در زمان او در کاخ صاحبقرانیه رخ داد، صدور فرمان مشروطه بود که مظفرالدین شاه آن را در این کاخ امضا کرد.

۴.۴ - دوره احمد شاه

در دوره‌ی احمد شاه قاجار، کاخ صاحبقرانیه رونق چندانی نداشت.
به دستور او عمارتی کوچک در ضلع شمالی باغ سلطنتی نیاوران ساخته شد که اکنون به کوشک احمدشاهی معروف است.
با انقراض دودمان قاجار در ایران و آغاز سلطنت پهلوی، کاخ صاحبقرانیه دوره‌ی دیگری از تغییر و تحولات را از سر گذراند.

۴.۵ - دوره رضاشاه

در دوره‌ی رضا شاه از کاخ صاحبقرانیه برای پذیرایی از سران کشورهای دیگر استفاده می‌شد.
[۱۹] مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج۳، ص۳۴.

که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به ملک عبدالله، پادشاه اردن اشاره کرد.
[۲۰] معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش، ص۳۲۱.

این کاخ تا سال (۱۳۱۷ هـ.ش) به همان صورت زمان ناصرالدین شاه باقی بود.
[۲۱] معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش، ص۳۱۹.

مهم‌ترین اتفاق در روزشمار رویدادهای کاخ صاحبقرانیه در این دوره به مراسم عروسی فوزیه در سال (۱۳۱۸ هـ.ش) مربوط است که قرار بود در همین کاخ برپا شود.
رضا شاه برای برگزاری این مراسم دستور تغییرات و تعمیراتی را در بنا صادر کرد و به مدت ۸ ماه در سال (۱۳۱۷ هـ.ش)، معماران، نقاشان و نجاران زیادی در این کاخ مشغول به کار بودند و تغییرات بسیاری در آن صورت گرفت.
از آن جمله، بخشی از دیـوار میـان دیـوان‌خانه و حرم‌سرا ــ که به دستـور مظفـرالدین شاه کشیـده شده بـود ــ و چنـدین عمارت پیرامونی کاخ تخریب شدند.
مبلمان و چیدمان داخلی کاخ هم تغییر کرد؛ حتى تعدادی از فرش‌های گران‌ بهای کاخ گلستان هم به این کاخ انتقال داده شد.
چون کارها به پایان رسید، رضاشاه شخصاً به آن‌جا سرکشی کرد و همه‌ چیز را پسندید، اما با این‌ همه، جشن عروسی به‌سبب سرمای هوا در این کاخ برگزار نشد.
[۲۲] معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش، ص۳۱۹.
[۲۳] مجموعه بروشورهای منتشرشده از سوی مجموعه‌ی فرهنگی ـ تاریخی نیاوران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تهران، بی‌تا.

کاخ صاحبقرانیه در دهه‌ (۱۳۳۰ هـ.ش) مدتی محل تشکیل جلسات هیئت دولت و پذیرایی‌های رسمی دولتی بوده است.
[۲۴] مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج۳، ص۳۴.


۴.۶ - دوره محمدرضا شاه

باغ نیاوران و از آن جمله کاخ صاحبقرانیه در دوران سلطنت محمدرضا شاه پهلوی، به‌ ویژه پس از ازدواج او با فرح دیبا، همسر سوم محمدرضا شاه، با حفظ مشخصات معماری قاجاری، تغییرات گسترده‌ای به خود دید تا با امکانات یک ساختمان مدرن برای زندگی شاه و خانواده‌اش آماده شود.
در فاصله‌ی سال‌های (۱۳۴۵ تا ۱۳۵۷ هـ.ش)، به صاحبقرانیه توجه بیشتری شد.
در این سال‌ها فرح دیبا تغییراتی اساسی در قسمت‌های داخلی بنا و دکوراسیون آن ایجاد کرد.
طبقه‌ی اول یعنی حوض‌خانه برای پذیرایی میهمانان و مراسم خصوصی خانواده‌ی سلطنتی و طبقه‌ی دوم به‌عنوان دفتر کار محمدرضا شاه مورد استفاده قرار گرفت.

۴.۶.۱ - کارکرد نمادین اتاق‌ها

در این دوره هریک از اتاق‌های کاخ به‌ صورت نمایشی و نمادین ساخته شد تا میهمانان خارجی را با فرهنگ سنتی ایران آشنا سازد، از جمله کرسی‌خانه، اتاق آثار چوبی، لاکی و اتاق خاتم که مختص وسایل اختصاصی رضا شاه بود و بخشی از آن‌ها از کاخ مرمر به صاحبقرانیه انتقال داده شده بود.

۴.۶.۲ - تغییرات تزئینی

اتاق چای‌خانه که روی دیوارهای آن ابیاتی از حافظ، مولوی، سعدی، خیام و به انتخاب فرح دیبا به‌صورت طلاکوب نوشته شده است.
بخش دیگری از تغییرات به جای مانده از این دوران را در کاخ صاحبقرانیه نمایش می‌دهد.

۴.۶.۳ - اتاق‌های جدید

اتاق‌های مذاکرات، انتظار سفرا، منشی، هدایا، دندان‌پزشکی، اتاق استراحت و مذاکرات خصوصی محمدرضا شاه و نیز اتاق جنگ با شیشه‌های ضدگلوله و فضای آکوستیک، از اتاق‌های پیش‌بینی‌شده‌ی این کاخ در دوره‌ی پهلوی دوم است.

۴.۷ - پس از انقلاب

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ماه سال (۱۳۵۷ هـ.ش)، باغ نیاوران و کاخ‌های آن به دست مردم افتاد، اما با درایت آیت‌الله سید حسن سعادت مصطفوی، پیش‌نماز وقت مسجد جامع نیاوران، آسیبی به کاخ و وسایل آن نرسید.
سازمان میراث فرهنگی از سال (۱۳۶۰ هـ.ش) به بعد، مسئولیت نگهداری از بناهای تاریخی و از آن میان، باغ سلطنتی نیاوران و مجموعه بناهای آن، از جمله کاخ صاحبقرانیه را بر عهده گرفت.
افزون بر ویژگی‌های شاخص معماری کاخ صاحبقرانیه که برای هر بازدیدکننده‌ای جذاب است، در آن‌جا مجموعه‌ای گران‌ بها از آثار هنری و اشیاء قدیمی نگهداری می‌شود که بخشی از آن‌ها در فضای عمومی موزه به نمایش درآمده‌اند.
از میان آن‌ها می‌توان به آثاری از استاد کمال‌الملک اشاره کرد که تعدادی از آن‌ها در فضای موزه‌ای امروزی نمایش داده شده‌اند.
بخش دیگری هم در انبارهای کاخ ـ موزه‌ی نیاوران نگهداری می‌شود؛ از آن جمله می‌توان به پرتره‌های ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه اشاره کرد.


موقعیت قرارگیری ساختمان کاخ در جبهه‌ی جنوبی باغ نیاوران و بر روی زمینی شیب‌دار است.
براساس مطالعات انجام‌ شده، شیب طبیعی سطحِ اطراف بنا در وضعیت اولیه و در جبهه‌ی شرقی و غربی آن بسیار تند بوده است، به‌ طوری‌که گویی ساختمان بر قله‌ یک کوه قرار دارد.
هم‌اکنون در مقطع شمالی ـ جنوبی، کف حوض‌خانه ۴ پله پایین‌تر از کف حیاط شمالی است و کف حیاط جنوبی بنا هم چند پله پایین‌تر از کف حوض‌خانه قرار گرفته است.
در مقطع شرقی ـ غربی نیز سطح محوطه‌ی دو طرف ساختمان از کف عمارت پایین‌تر است.
همچنین زمینی که در جبهه‌ی غربی کاخ قرار دارد، نسبت به تراز اولیه دست‌کم ۳ متر بالاتر آمده است؛ با این وجود، همچنان این سطح حدود چند پله از کف طبقه‌ی همکف عمارت گودتر است.
استقرار ساختمان روی این شیب تند موجب شده است تا برای برپایی عوامل باربر بنا، ابتدا صفه‌ای از سنگ و ملاط آهکی ساخته شود.

۵.۱ - سازه و پوشش‌ها

عوامل باربر را در طبقه‌ی همکف و طبقه‌ی فوقانی، پایه‌های آجری با ملاط گل آهک و گل و گچ تشکیل می‌دهد، اما در حوض‌خانه از ۴ پایه‌ی قطور سنگی نیز استفاده شده است.
پوشش‌ها در طبقه‌ی همکف به دو شیوه اجرا شده‌اند؛
پوشش تالار حوض‌خانه به‌صورت آجری قوس‌دار است و به این سبب، در قسمت میانی دارای پایه‌های واسط است، اما راهروها و اتاق‌ها دارای سقف تخت‌اند.
در وضعیت فعلی، سقف‌ها از تیرآهن و طاق ضربی هستند که به نظر می‌رسد جایگزین سقف‌های چوبی قدیمی شده باشند.
در طبقه‌ی دوم نیز پوشش راهروها و اتاق‌ها تیرریزی آهنی شده و تخت است، اما سقف تالار مرکزی (تالار آینه) به‌واسطه‌ی وجود خرپای شیروانی با دهانه‌ی عریض، استوار شده است.

۵.۲ - مصالح و تزئینات

مصالح بنا غیر از موارد نام‌برده شامل آجر ختایی در باربرها، تیر چوبی در پوشش‌ها و خرپا و سنگ در ازاره و ستون‌های میانی حوض‌خانه است.
اندود بیشتر بدنه‌ها گچ است و تمامی بازشوها نیز از چوب کار شده است.
این مصالح همگی بومی منطقه‌اند و تنها، آینه‌های به کار رفته در تزیینات و فضای داخلی بنا غیربومی است.
[۲۵] مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج۳، ص۴۵و ۴۹-۵۰.


۵.۳ - ابعاد و معمار کاخ

سـاختمـان کاخ با زیـربنـای ۴۰۰‘۲ مـ۲ در دو طبقه ساخته شده است.
[۲۶] گزارش ثبتی: مجموعه‌ی کاخ نیاوران، اداره‌ی کل میراث فرهنگی استان تهران، تهران، بی‌تا، ص۱۶.

سازنده‌ی بنا استاد محمدابراهیم معمارباشی است که نسبتی هم با خاندان سلطنتی داشت؛ وی دایی کامران میرزا بود.
عمده‌ی فضای داخلی بنا در طبقه‌ی همکف به حوض‌خانه و در طبقه‌ی دوم به تالار آینه اختصاص یافته است.

۵.۴ - دسترسی‌ها

راه‌های دسترسی به طبقه‌ی همکف به‌صورت دو ورودی در جبهه‌ی شمالی (دو ردیف پلکان در طرفین حوض‌خانه) و ۳ ورودی در ضلع جنوبی است.
دسترسی به طبقه‌ی دوم عمارت نیز توسط دو پلکان که در شرق و غرب ساختمان قرار دارند، فراهم شده است.
جالب این‌که ورودی‌های مرتبط با طبقه‌ی فوقانی به حوض‌خانه راهی ندارند؛ بدین ترتیب، اشکوب فوقانی عمارت صاحبقرانیه مستقل از حوض‌خانه است.
[۲۷] تحقیقات میدانی مؤلف.


۵.۵ - فرم و محور اصلی

عمارت صاحبقرانیه به‌صورت ساختمانی نواری‌شکل است کـه بـر محـور طـولی در راستـای شرقی ـ غربی قرار دارد.
طرح اصلی بنا متشکل از یک قسمت میانی است که دو بازوی متقارن در طرفین خود دارد.
بخش میانی، محور تقارن بنا به شمار می‌رود و به شکل یک چلیپای کامل است.

۵.۶ - طبقه همکف

در طبقه‌ی همکف، بخش میانی به حوض‌خانه اختصاص یافته است که در ۴ گوشه‌ی آن، ۴ اتاق قرار دارد.
ضلع شمالی حوض‌خانه دارای یک شاه‌نشین است و ضلع جنوبی آن با یک ارسی سه‌لنگه و دو پنجره در دو طرف به فضای باغ دید دارد.
در دو طرف حوض‌خانه دو راهرو طولانی قرار گرفته که این راهروها بر محور تقارن بنا عمود هستند.
در دو طرف شمال و جنوب راهروها اتاق‌هایی قرار دارند که برخی از آن‌ها توسط یک درِ میانی به یکدیگر راه می‌یابند.
اتاق‌های جنوبی آفتاب‌گیر و زمستانی‌اند و اتاق‌های شمالی در سایه قرار دارند و در تابستان‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.
وسط حوض‌خانه حوضی مرمرین به شکل یک هشت‌ضلعی قرار دارد.
از این حوض‌خانه تابلویی توسط کمال‌الملک کشیده شده است که حوض و فضای داخلی آن را به گونه‌ای متفاوت نشان می‌دهد.
در این تصویر، حوض میانی به شکل مدور است و آب‌روی در اطراف دارد و قناتی هم از داخل بنا می‌گذرد.
همچنین کف حوض‌خانه با کاشی هفت‌رنگ فرش شده است و ازاره‌ها کاشی‌پوش‌اند.

۵.۷ - طبقه دوم

طرح طبقه‌ی دوم مشابه طبقه‌ی همکف است؛ یعنی یک شاه‌نشین وسیع با طرح چلیپایی در میان قرار دارد که دارای دو بازوی جانبی با اتاق‌هایی در دو طرف بازوها است.
تنها تفاوت عمده‌ی آن در پوشش تالار است که برخلاف پوشش قوس‌دار حوض‌خانه، به‌صورت تخت اجرا شده است.
[۲۸] مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج ۳، ص۳۹.
[۲۹] تحقیقات میدانی مؤلف.


۵.۸ - نماهای خارجی

نمای اصلی بنا هم‌ اکنون نمای شمالی است که ورود به داخل کاخ نیز از این جبهه صورت می‌گیرد.

۵.۸.۱ - نمای شمالی

نمای شمالی انعکاسی از تقسیم‌بندی پلان را در خود دارد و از ۳ قسمت تشکیل شده است:

• بخش میانی؛
• دو بخش جانبی.

بخش میانی به‌عنوان محور تقارن بنا، در دو طرف خود (در طبقه‌ی دوم) پنجره‌هایی دارد که به تناسب ریتم، نورگیرهای سه‌دری / یک‌دری، سه‌دری، یک‌دری / سه‌دری دارد.
این ریتم را می‌توان به‌صورت ۳–۱–۳–۱–۳ نشان داد. ریتم این نورگیرها در طبقه‌ی همکف با اندکی اختلاف، به‌صورت ۱–۱–۳–۱–۱ است.
بخش میانی هم که اندکی از سطح کلی نما پیش زده است، خود ریتم ۱–۳–۱ دارد.
همچنین این بخش در بالاترین قسمت در لبه‌ی بام به یک سنتوری ساده و بی‌پیرایه ختم می‌شود.

۵.۸.۲ - نماهای دیگر

نمای جنوبی کیفیتی تقریباً متقارن با نمای شمالی دارد، با این تفاوت که در منتهی‌الیه شرقی و غربی بنا بخشی از نما به میزان یک متر پیش نشسته است.
نمای شرقی توسط یک ساختمان الحاقی پوشیده شده است.
این ساختمان در بالاترین تراز، یک طبقه از سطح ساختمان اصلی پایین‌تر است.
نمای غربی نیز در وضع موجود، نمایی سفیدرنگ از سیمان است که قاب‌های پیش‌نشسته‌ی ضخیمی پرده‌ی اول آن را پوشانده است؛ در پرده‌ی دوم نما هم با مقداری پس‌نشینی، چند پنجره از ساختمان قدیمی قرار دارد.
حدفاصل این دو سطح نما یک تراس سراسری قرار دارد.
این سطح از نما به یک دودکش حجیم در جنوب و به ساختمانی کوتاه در شمال محدود می‌شود و چنان آشفته است که جز یک نمای سفید یکدست، هیچ هماهنگی و توازنی در آرایش فضایی آن نمی‌توان یافت.
[۳۰] مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج ۳، ص۴۵-۴۶.


۵.۹ - تزئینات داخلی

تزیینات ساختمان منحصر به نمای داخلی است و مفصل‌ترین تزیینات بنا در طبقه‌ی فوقانی آن و در تالار آینه به چشم می‌خورد.
دیگر اتاق‌های این طبقه با کاغذهای دیواری، اسباب و لوازم نفیس و دیوارکوب‌ها آذین شده‌اند.
زیباترین قسمت عمارت پس از تالار آینه، حوض‌خانه‌ی واقع در طبقه‌ی همکف بنا است.
تزیینات این بخش شامل گچ‌بری، آینه‌کاری، لندنی‌کاری (گچ‌بری‌های رنگ‌آمیزی‌شده)، معرق‌کاری نورگیر ارسی‌ها و بازشوها و نقاشی روی مرمر در قسمت ازاره‌ها و لبه‌ی حوض است.
همچنین ازاره‌ی شاه‌نشین شمالی به‌صورت یک تابلوی سنگی نقش‌برجسته است که مجلسی از داستان شیخ صنعان را به رقم «محمدابراهیم» نشان می‌دهد.
[۳۱] تحقیقات میدانی مؤلف.


۵.۱۰ - تزئینات خارجی

در نمای خارجی ساختمان، تزییناتی به کار نرفته است.
این سادگی شگفت‌آور که در دو نمای شمالی و جنوبی توجه بیننده را به خود جلب می‌کند، قابل مقایسه با آرایه‌های متراکم در دیگر بناهای سلطنتی و اعیانی دوره‌ی قاجار همچون کاخ سلطنت‌آباد، کاخ گلستان، کاخ عشرت‌آباد و عمارت‌های ظل‌السلطان، معیرالممالک، امین‌الدوله و جز آن‌ها نیست.
تنها می‌توان گفت سایه‌روشنی از رنگ و حجم که در برابر چشم بیننده قرار می‌گیرد، یک نوع زیبایی بی‌تکلف به بنا می‌بخشد.
نماهای شمالی و جنوبی پوشیده‌ شده از آجر و سطوح سفیدرنگ گچی است که در کنار یکدیگر ترکیبی خوش‌نقش ایجاد کرده‌اند.
ستون‌ها نمای آجری دارند و در واقع باربرهای ساختمان هستند که ایجاد قاب کرده‌اند.
سطوح سفید گچی، داخل این کادرهای آجری قرار گرفته و با پنجره‌هایی که قاب تیره دارند، شکسته می‌شوند.
آجرها از نوع زردرنگ کشویی‌شده با بندهای نازک تیره‌رنگ افقی است که جایگزین آجرهای ختایی سرخ‌رنگ با بندکشی سفید شده است.
[۳۲] مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج ۳، ص۴۷.



تغییرات و الحاقات بنا به مرور زمان و در دوره‌های مختلف اتفاق افتاده است.
نخستین تغییرات در دوره‌ی ناصرالدین شاه و در قالب توسعه‌ی عمارت صورت گرفت.
در گزارش‌های تاریخی صحبت از اندرونی مفصل، آبگاه و ورودی تکیه و متعلقات مختلفی است که در دوران اقامت تابستانی شاه ایجاد شده بود.
[۳۳] سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، ۱۳۷۷ ش، ج۳، ص۱۵۱۳.
[۳۴] مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج ۳، ص۵۱.

در دوره‌ی پهلوی اول به مناسبت برپایی جشن ازدواج محمدرضا پهلوی و فوزیه، تغییراتی به‌ویژه در طراحی داخلی عمارت صورت گرفت که حدود ۸ ماه به طول انجامید.
[۳۵] مجموعه بروشورهای منتشرشده از سوی مجموعه‌ی فرهنگی ـ تاریخی نیاوران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تهران، بی‌تا.

در دوره‌ی پهلوی دوم، ساختمان کاخ تغییرات بیشتری به خود دید که ظاهراً در دو طبقه‌ی عمارت به طور جداگانه و در دو دوره‌ی متفاوت اتفاق افتاد.
به نظر می‌رسد که نخستین تغییرات به‌ منظور اختصاص‌ یافتن طبقه‌ فوقانی عمارت به دفتر کار محمدرضا پهلوی صورت گرفت.
شامل مواردی چون اجرای خرپای بخش میانی ساختمان، تعویض حلب‌های عایق شیروانی با ورقه‌های مسی، تعبیه‌ی هیتر برقی در ناودان‌ها، تیرریزی آهنی در سقف راهروها و اتاق‌ها، احداث سیستم تهویه به‌صورت فن‌کوئل، اضافه‌کردن کف‌پوش پارکت و تغییر پوشش دیوارهای برخی از اتاق‌ها از پارچه به کاغذ دیواری بود.
[۳۶] گزارش ثبتی: مجموعه‌ی کاخ نیاوران، اداره‌ی کل میراث فرهنگی استان تهران، تهران، بی‌تا، ص۴۶.
[۳۷] تحقیقات میدانی مؤلف.

همچنین برخی از اتاق‌ها برای کاربری‌های جدید و خاصی چون اتاق مذاکرات جنگ (با دیوارهای آکوستیک و شیشه‌های ضدگلوله) و اتاق دندان‌پزشکی آماده شد.
هم‌اکنون سال (۱۳۹۲ هـ.ش) فضاهای مختلف این طبقه را تالار سلام، اتاق منشی مخصوص، اتاق مذاکرات جنگ، اتاق انتظار سفرا، اتاق هدایا، اتاق استراحتگاه و کتابخانه، حمام، سرویس و اتاق دندان‌پزشکی تشکیل می‌دهند.

۶.۱ - مرمت‌ها و اقدامات حفاظتی

در فاصله‌ی سال‌های (۱۳۵۳ تا ۱۳۵۵ هـ.ش)، یک دوره مرمت اساسی در بخش حوض‌خانه به دستور فرح دیبا، توسط مهندس منیژه غیاثی صورت گرفت.
این عملیات مواردی چون استحکام‌بخشی ساختمان، مقاوم‌سازی سقف، احداث کانال‌های دفع رطوبت، ایجاد سیستم تهویه و سیستم صوتی، کف‌سازی و بازسازی گسترده‌ی تزیینات داخلی در قسمت دیوار، ازاره، سقف، نورگیرها و ارسی‌ها را در بر گرفت.

۶.۱.۱ - تغییرات سازه‌ای

در این دوره سقف‌های چوبی راهروها و اتاق‌ها از تیرآهن و به شیوه‌ی طاق ضربی اجرا شد.
۳ کانال دفع رطوبت در جبهه‌های شمالی و غربی ساختمان احداث کردند تا آب‌های سطحی سرگردان در بستر بنا جمع‌آوری شود.
تزیینات داخلی که به‌واسطه‌ی وجود رطوبت در ساختمان، آسیب‌های بسیاری دیده بود، از طرح‌ها و موتیف‌های غیرایرانی زدوده و سپس تمامی آمودها از قبیل گچ‌بری و آینه‌کاری از نو و با الهام از موتیف‌های خالص ایرانی اجرا شد.
برخی از فضاهای قدیمی چون حمام نیز به چای‌خانه و بار تغییر کاربری داد.
هم‌اکنون فضاهای این طبقه شامل حوض‌خانه، کرسی‌خانه، چای‌خانه و بار، ظروف‌خانه، اتاق سوخت، اتاق خاتم و سرویس است.

۶.۱.۲ - تغییرات در نما

همچنین تغییراتی در نمای خارجی بنا صورت گرفت که در برخی از موارد هم آسیب‌های منظری و شکلی به بنا وارد آورد.
تغییرات نماهای شمالی و جنوبی در قالب حذف برخی از بازشوها و نورگیرهای بالای آن‌ها، تغییر در سنتوری شمالی، تغییر فرم برخی از دیوارهای خارجی، حذف خطوطی که از گچ‌بری‌ها به جا مانده بود و تبدیل این سطوح به سطوح صاف در نما انجام شد.
البته منظر نمای جنوبی نیز به‌ واسطه‌ دگرگونی باغ و محوطه تفاوت‌هایی یافت.
این تفاوت در قالب کم‌ عرض‌ شدن پلکان تراس‌های باغ صورت گرفت، ضمن این‌که جان‌پناهی به‌ صورت دیواری کوتاه در آخرین تراس (صفه‌ای که کاخ بر آن استقرار یافته است) ساخته شد که دید کامل به نمای جنوبی بنا را از تراس‌های پایینی باغ از بین برده است.
نمای شرقی به‌ واسطه‌ احداث یک ساختمان سه‌طبقه‌ چسبیده به کاخ که هم‌ اکنون به انباری و موتورخانه اختصاص دارد، مخدوش شده و ساختمان الحاقی به‌ صورت حجمی نامتقارن درآمده است.
در مورد نمای غربی هم باید گفت که به‌ سبب نقصان مدارک تاریخی، تصویری از این جبهه در دسترس نیست؛ اما واضح است که این نما فاقد ورودی بوده و پلکان موجود از تغییرات متأخر ساختمان است.
[۳۸] مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج۳، ص۵۳-۵۶.



کاربری عمارت صاحبقرانیه پس از انقراض سلسله‌ی قاجار بیشتر سیاسی ـ رسمی بوده است.
براساس اسنادی که در سازمان اسناد ملی ایران وجود دارد، کاخ صاحبقرانیه در دهه‌ (۱۳۳۰ هـ.ش)، مدتی محل تشکیل جلسات هیئت دولت بوده است.
در فاصله‌ی سال‌های (۱۳۴۵ تا ۱۳۵۷ هـ.ش) (دوران اقامت خانواده‌ی محمدرضا شاه در کاخ اختصاصی نیاوران)، طبقه‌ی فوقانی صاحبقرانیه دفتر کار محمدرضا شاه و حوض‌خانه محلی برای پذیرایی‌های خصوصی از میهمانان و مقامات خارجی بود.


کاخ صاحبقرانیه پس از وقوع انقلاب اسلامی یک بار در سال (۱۳۷۴ هـ.ش) مرمت جزئی شد و آن‌گاه در سال (۱۳۷۷ هـ.ش)، به‌عنوان موزه با کاربری جدید گشایش یافت.
هم‌اکنون در کاخ ـ موزه‌ی تاریخی صاحبقرانیه انواع مختلفی از آثار هنری، اشیاء قیمتی و اسناد تاریخی حفظ و نگهداری می‌شود.


در طبقه‌ی فوقانی کاخ تابلوهای نقاشی و عکس و اسنادی از دوره‌ی قاجار، تعدادی اسلحه‌ی سرد و گرم شامل شمشیرهای مرصع و تپانچه و تفنگ‌های قدیمی، مدال‌ها و نشان‌ها،
عکس‌هایی از سیاستمداران جهان و آثار اهدایی از کشورهای مختلف به نمایش درآمده است.
همچنین در تالار آینه میز کار محمدرضا پهلوی، قالی‌های نفیس اثر هنرمندان تبریز و کرمان و چند گلدان ساخت کارخانه‌های میسن آلمان و سِور فرانسه به چشم می‌خورد.
لوسترها ساخت کشور چکسلواکی و کارخانه‌ی باکارای فرانسه است.
کلیه‌ی مبلمان به سفارش فرح دیبا از کشور فرانسه خریداری شده و ظرف‌ها متعلق به کارخانه‌ی رزنتال آلمان است.

۹.۱ - تزئینات فضای داخلی

در حوض‌خانه یک جار (نوعی شمعدان) انتقالی از کاخ گلستان و چند تابلوی نقاشی ازجمله تابلوی «حوض‌خانه» اثر کمال‌الملک به نمایش درآمده است.
در اتاق‌های بخش غربی حوض‌خانه انواع بافت‌های قاجاری، آثار لاکی شامل جعبه و جلد و قلمدان و آثار خوش‌نویسی و نگارگری و سوخت از هنرمندان ایران دیده می‌شود.
در راهرو شرقی، ظروف کریستال (مربوط به جشن‌های ۵۰۰‘۲ساله) قرار دارد.
همچنین سقف‌های چوبی منقوش در اتاق سوخت و بار به قرن (۱۲ هـ.ق) تعلق دارند و از شیراز آورده شده‌اند.
[۳۹] تحقیقات میدانی مؤلف.


۹.۲ - تابلوها

تابلوی نقاشی عبدالله قاجار به نام «صف سلام فتحعلی شاه»؛ تابلوی «فتح تهران» اثر نقاشی ناشناس که ورود محمد ولی‌خان تنکابنی و حاج علی قلی‌خان، سردار اسعد بختیاری را به تهران نشان می‌دهد.

۹.۳ - اشیاء تاریخی و اهدایی

اشیاء تاریخی و اهدایی عبارتند از:

• کشکول جواهرنشان، هدیه‌ی تزار روس به ناصرالدین شاه؛
• جام کریستال ۷۲ شاخه با ارتفاع ۴ متر، هدیه‌ی ملک فاروق به خواهرش فوزیه به مناسبت ازدواج او با محمدرضا شاه پهلوی؛
• گلدان چینی با تصویری از خاندان پهلوی دوم که از سوی برژنف، رئیس‌جمهور سابق روسیه، به خاندان پهلوی هدیه شده؛
• ۳ نشان اهدایی از ملکه الیزابت به پهلوی دوم از دیگر آثار ارزشمند موجود در کاخ صاحبقرانیه به شمار می‌روند.




متأسفانه ساختمان ارزشمند کاخ صاحبقرانیه هم‌ اکنون سال (۱۳۹۲ هـ.ش) در وضعیت نامساعدی به سر می‌برد.
بنابر گزارش کارشناس فنی مجموعه، ساختمان نشست کرده و خاک بستر در جهت شیب زمین (جنوب) رانش داشته است.
متعاقب این مسئله، درهای طبقه‌ی همکف خوب بسته نمی‌شوند، طاق و تویزه‌ها ترک طولی ممتدی برداشته‌اند که فعلاً روی آن‌ها با رنگ و گچ پوشانده شده است.
کانال‌های دفع رطوبت مدت‌ها لای‌روبی نشده‌اند و این امر موجب نشت رطوبت به داخل ساختمان شده است.
همچنین به‌ سبب این‌که موزه سقف بازدید ندارد، وزن ناشی از بار مرده و زنده روزانه فشار زیادی به بنا وارد می‌آورد که با توجه به وجود اشیاء نفیس مجموعه، بسیار خطرآفرین است.
[۴۰] فووریه، ژ. ب.، سه سال در دربار ایران، ترجمه‌ی عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۶ ش.
[۴۱] مجموعه بروشورهای منتشرشده از سوی مجموعه‌ی فرهنگی ـ تاریخی نیاوران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تهران، بی‌تا.



۱. شهیدی مازندرانی، حسین، سرگذشت تهران، تهران، ۱۳۸۳ ش، ص۵۱.
۲. اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ ش، ج۱، ص۸۴-۸۵.
۳. اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۸ ش، ج۴، ص۲۳۰۷.
۴. اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ ش، ج۱، ص۸۴.
۵. اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۸ ش، ج۴، ص۲۳۰۷-۲۳۹۱-۲۳۹۲.
۶. مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌ الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج۱۰، ص۳۰-۳۱.
۷. هدایت، رضاقلی، ملحقات روضة الصفا، تهران، ۱۳۳۹ ش، ج۱۰، ص۸۱۴.
۸. شرف، ۱۳۰۱ ق، شم‌ ۱۹، ص۳.
۹. اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ ش، ج۱، ص۸۴.
۱۰. اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ ش، ج۱، ص۸۴-۸۵.
۱۱. معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش، ص۳۱۸.
۱۲. شرف، ۱۳۰۱ ق، شم‌ ۱۹، ص۳.
۱۳. ویلبر، دونالد، باغ‌های ایران و کوشک‌های آن، ترجمه‌ مهین‌دخت صبا، تهران، ۱۳۸۳ ش، ص۱۷۸-۱۸۱.
۱۴. مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج۳، ص۵۱.
۱۵. بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، قم، ۱۳۵۰ ش، ج۱، ص۸۲.
۱۶. معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش، ۳۱۸.
۱۷. اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامه‌ی خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ ش، ۱۰۳۲.
۱۸. اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامه‌ی خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ ش، ۱۶۳-۱۶۵.
۱۹. مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج۳، ص۳۴.
۲۰. معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش، ص۳۲۱.
۲۱. معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش، ص۳۱۹.
۲۲. معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش، ص۳۱۹.
۲۳. مجموعه بروشورهای منتشرشده از سوی مجموعه‌ی فرهنگی ـ تاریخی نیاوران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تهران، بی‌تا.
۲۴. مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج۳، ص۳۴.
۲۵. مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج۳، ص۴۵و ۴۹-۵۰.
۲۶. گزارش ثبتی: مجموعه‌ی کاخ نیاوران، اداره‌ی کل میراث فرهنگی استان تهران، تهران، بی‌تا، ص۱۶.
۲۷. تحقیقات میدانی مؤلف.
۲۸. مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج ۳، ص۳۹.
۲۹. تحقیقات میدانی مؤلف.
۳۰. مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج ۳، ص۴۵-۴۶.
۳۱. تحقیقات میدانی مؤلف.
۳۲. مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج ۳، ص۴۷.
۳۳. سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، ۱۳۷۷ ش، ج۳، ص۱۵۱۳.
۳۴. مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج ۳، ص۵۱.
۳۵. مجموعه بروشورهای منتشرشده از سوی مجموعه‌ی فرهنگی ـ تاریخی نیاوران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تهران، بی‌تا.
۳۶. گزارش ثبتی: مجموعه‌ی کاخ نیاوران، اداره‌ی کل میراث فرهنگی استان تهران، تهران، بی‌تا، ص۴۶.
۳۷. تحقیقات میدانی مؤلف.
۳۸. مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ی شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج۳، ص۵۳-۵۶.
۳۹. تحقیقات میدانی مؤلف.
۴۰. فووریه، ژ. ب.، سه سال در دربار ایران، ترجمه‌ی عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۶ ش.
۴۱. مجموعه بروشورهای منتشرشده از سوی مجموعه‌ی فرهنگی ـ تاریخی نیاوران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تهران، بی‌تا.



طایفه، سیما و لالمی، شیده، دانشنامه تهران بزرگ، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «کاخ صاحبقِرانیه»، ص۱۱۴۶.    






جعبه ابزار