|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
سرخه‌حصار، کاروان‌سرا kār(e)vān-sarā-ye sorxe-hesār، بنایی تاریخی در جنوب جاده‌ی تهران–جاجرود و در ارتفاع ۱۵۱۷ متری از سطح دریاست که ابعاد آن حدود ۴۰×۳۰ متر است. سه ضلع شمالی، شرقی و غربی با دیوارهای بلند سنگی پابرجا است و ضلع جنوبی تخریب شده است. در ورودی با قوس جناغی و چند اتاق گنبدی در دو سوی دالان ورودی قرار دارد. بنا در دوره‌ی قاجار و اوایل پهلوی سالم بوده و تصاویر ناصری آن را تک‌ایوانی نشان می‌دهد. برخی شواهد، آغاز آن را به دوره‌ی تیموریان نسبت می‌دهند. این کاروان‌سرا همراه با بناهای مشابه، بخشی از مسیر تاریخی ری به مازندران بود و در سال (۱۳۸۰ هـ.ش) با شماره‌ی ۴۶۳۶ در فهرست آثار ملی ثبت شد. کاروان‌سرای سرخه حصار کاروان‌سرایی در جنوب جاده‌ی اصلی تهران به جاجرود قرار دارد. این کاروان‌سرا در فاصله‌ی حدوداً ۵۰ متری جاده قرار دارد و بلندی آن از سطح دریا ۵۱۷‘۱ متر است. اضلاع کاروان‌سرا حدود ۴۰×۳۰ متر است و درِ ورودی آن در سمت شمال و رو به جاده اصلی قرار دارد. ۳ ضلع شرقی، شمالی و غربی کاروان‌سرا دارای دیوار سنگی بلندی به ارتفاع حدود ۶ تا ۷ متر است و دیوار سمت جنوب آن تخریب شده است. ارتفاع اضلاع شرقی و غربی بنا به سبب شیب طبیعی زمین، هرچه به سمت جنوب ادامه می‌یابد، کاسته می‌شود. ۳.۱ - درِ ورودی و عناصر جانبیدرِ ورودی بنا در قابی با قوس جناغی باز تعبیه شده و در حال حاضر درِ فلزی‌ای در آن‌جا نصب شده است که ظاهر مناسبی ندارد.در دو طرف درِ ورودی دو سکوی کوچک وجود دارد که ابعاد آن ۱×۵ / ۰ متر است. ۳.۲ - اتاق‌ها و پوششهادر دو طرف راهرو ورودی کاروان‌سرا ۶ اتاق (هر طرف ۳ اتاق) وجود دارد که دارای پوشش گنبدی با مصالح آجر است، اما به نظر می‌رسد که ترکیب اولیه‌ی آن با وضعیت فعلی تفاوت داشته است.اتاق‌های موجود تنها بخش اندکی از دو طرف در ورودی و ضلع شمالی کاروان‌سرا را در بر می‌گیرد. از وضعیت اولیه امتداد این اتاق‌ها به سمت شرق و غرب در ضلع شمالی، به سبب تخریب فضاها و فروریختن سقف، اطلاعی در دست نیست. ۳.۳ - وضعیت اضلاع شرقی و غربیاز فضاها، اتاق‌ها، ایوان‌ها و بخش مال‌بند اضلاع شرقی و غربی کاروان‌سرا اثری باقی نمانده و فقط دیوار بیرونی آن پابرجا ست.این قسمت از کاروان‌سرا در حال حاضر با دیوارک‌های موقتی و تیرهای چوبی و انواع ورق‌های فلزی، پلاستیکی و جز آن پوشانده شده است . از آن‌ها به عنوان انبار علوفه، آغل گوسفند و انبار چوب و لوازم اوراقی استفاده می‌کنند. ۳.۴ - وضعیت ضلع جنوبیضلع جنوبی کاروان‌سرای سرخه‌حصار بیشتر از دیگر قسمت‌های آن تخریب شده و اثری از ساختار اولیه‌ی آن باقی نمانده است.در حال حاضر در سمت جنوب غربی حیاط کاروان‌سرا یک واحد کارگاه نجاری احداث شده است و فعالیت می‌کند. همچنین در قسمت شرقی کارگاه نجاری، اتاق بزرگ سوله مانندی ساخته شده که از آن به عنوان انبار تولیدات کارگاه نجاری و گاهی نیز با انتقال ماشین‌آلات نجاری، به داخل آن به عنوان کارگاه استفاده می‌شود. ۳.۵ - مصالح و کیفیت ساختمصالح اولیه‌ی احداث بنای کاروان‌سرای سرخه‌حصار، سنگ، آجر، خشت و ملاط گچ سنتی بود و طراحی و اجرای باکیفیتی داشت؛ اما در مرمت‌های سال‌های بعد و به‌خصوص در نحوه‌ی بهره‌برداری از آن، رعایت اصول حفاظت، مرمت و بهره‌برداری مد نظر قرار نگرفت و ضمن تغییر هویت اصلی بنا، موجب تخریب آن شد.بنای کاروان‌سرای سرخه‌حصار در دوره‌ی قاجار و تا اواسط حکومت پهلوی، سالم و همه‌ی اجزاء آن سرپا بود. از تصاویری که از این کاروان‌سرا در زمان ناصرالدین شاه در سال (۱۳۱۲ هـ.ق) ــ هنگام استقرار اردوی همایونی در قصر یاقوت و کاروان‌سرای سرخه‌حصار و اطراف آن‌ها ــ گرفته شده است، بنا را کاملاً سالم می‌توان دید. این تصاویر نشان می‌دهند که کاروان‌سرا از نوع تک ایوانی بوده و در گرداگرد خود، فضای مال‌بند و ایوانی به سمت حیاط مرکزی با گنبدهای کوتاه داشته است. با توجه به اهمیت تاریخی ری در سده‌های میانی اسلام و نقشی که مسیر ری به شهرهای شرقی و مازندران داشته است و ضرورت وجود کاروان‌سرا در این نقطه از مسیر، نیز برخی از ویژگی‌های بنا و کاربرد فراوان سنگ در ساختمان آن، به نظر می‌رسد که دیرینگی بنای کاروان‌سرا دست‌کم به دوره تیموریان بازگردد. کاروان‌سرای سرخه‌حصار، پل تاریخی جاجرود، کاروان‌سرایی که در روستای سعیدآباد وجود داشت و در دهه (۱۳۵۰ هـ.ش) تخریب شد. بقایای بنای کاروان‌سرایی در آبعلی و گردنه‌ی امامزاده هاشم، حلقه‌های زنجیره‌ای بودند که مسیر راه ری به مازندران را تکمیل می‌کردند. کاروان‌سرای سرخه‌حصار در سال (۱۳۸۰ هـ.ش) با شماره‌ی ۶۳۶‘۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و مشمول قوانین حفاظتی شد. مالکیت این کاروان‌سرا متعلق به بنیاد شهید و امور ایثارگران (بنیاد جانبازان) است، اما به نظر می‌رسد که وجود مشکلاتی موجب عدم امکان تخصیص اعتبار برای مرمت و احیای آن شده است. • پازوکی طرودی، ناصر، دانشنامه تهران بزرگ، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «کاروان‌سرای سرخه حصار»، ص۹۸۴. رده‌های این صفحه : دانشنامه تهران بزرگ | کاروان‌سرای های تهران
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
