کسر اصنام الجاهلیه(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کسر اصنام الجاهلیة ، كتابی از صدرالدین شیرازی، در رد تصوف دروغین، به زبان عربی. برخی (محمد باقر خوانساری، روضات الجنات، ج۶، ص۱۰۰؛ اسماعیل پاشا بغدادی، ایضاح المكنون فی الذیل علی کشف الظنون، ج۴، ص۳۵۳) نام آن را كسر الاصنام الجاهلیة فی كفر جماعة الصوفیه ضبط کرده‌اند، و برخی دیگر(آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۷، ص۲۹۳) کسر الاصنام الجاهلیة فی رد جماعة الصوفیه، ولی خود مؤلف در دیباچۀ کتاب (صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۱۴، چاپ محسن جهانگیری)، آن را کسر الاصنام الجاهلیه نامیده است.
تاریخ تألیف کتاب، بنا بر نسخۀ دست‌نویس مؤلف، سال ۱۰۲۷ است (صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۷۹، چاپ حسین الطقش).
انگیزۀ ملاصدرا(صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۱۴، چاپ حسین الطقش) از تألیف این کتاب، دفاع از دین در برابر ورود عقاید باطل است؛ عقایدی که، به پیروی از شهوات و اوهام نفسانی، عمل به ظواهر شریعت را نفی می‌کنند. او در این کتاب، با تحلیلی دقیق، نشان داده که ریشۀ عقاید انحرافی رایج در آن زمان، جهل و نادانی است و تأکید کرده است که تا بتهای نادانی شکسته نشوند، حقیقت دین و عرفان آشکار نمی‌شود (صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۳۰، چاپ محسن جهانگیری). از این‌رو، اثر خود را کسر الاصنام الجاهلیه، یعنی شکستن بتهای نادانی، نامیده است (صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۱۴، چاپ محسن جهانگیری). ملاصدرا (صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۲۱۷_۲۲۰، چاپ محسن جهانگیری)، در خاتمۀ كتاب، تصریح کرده است كه نقد و سرزنش او در كسر اصنام متوجه فرد خاصی نیست، بلکه غرض، آگاه کردن سالکان راه حق است از دشواری‌ها و خطرات راه، و سلوک الی الله جز با دو بال علم و عمل میسر نمی‌شود. وی طریق علمی را در اسفار تشریح، و طریق عملی را از قرآن و احادیث معصومین استنباط کرده و بر همین مبنا به بیان مراحل عرفان عملی پرداخته است.
كسر الاصنام الجاهلیه مشتمل است بر دیباچه، مقدمه، چهار مقاله و خاتمه. ملاصدرا در تأیید مطالب خود، از آیات قرآن و روایات معصومین و اشعار عارفانه استفاده کرده است. از آثار پیشینیان نیز بهرۀ فراوان برده و در مواردی نام مؤلف یا منبع اثر را بیان کرده است. برای نمونه، ازاین آثار مطالبی نقل کرده است: احیاء العلوم غزالی، مطارحات و حكمة الاشراق سهروردی، فتوحات مكیه ابن عربی، اصول کافی کلینی، آراء اهل مدینة فاضلة و تحصیل السعادة فارابی، الامد علی الابد عامری، رساله فی السعادة ابن سینا، و منیة المرید عاملی. همچنین از مضامین حلیة الابدال ابن‌عربی، قوت القلوب ابوطالب مكی و الاربعین فی اصول الدین غزالی الهام گرفته است (صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۵۰_۵۱، چاپ محسن جهانگیری). اما بیش از همه بر احیاء العلوم غزالی نظر داشته و مطالب آن را تلخیص کرده است (صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۳۴، چاپ محسن جهانگیری؛ صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۲۲۸، چاپ محسن جهانگیری).
دربارۀ ارزش ادبی این رساله به آسانی نمی‌توان قضاوت کرد، زیرا ملاصدرا در این رساله بیشتر از عبارات دیگران بهره گرفته است (صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۳۳، چاپ محسن جهانگیری). مضمون و محتوای کتاب منحصر به نقدِ صوفی‌نماها و دینداران ریاکار نیست، بلکه ملاصدرا در عین انتقاد از این فرقه و نشان دادن نقاط ضعف آنان، عرفان راستین و سازگار با مبانی دینی را تعلیم داده است، به گونه‌ای که می‌توان این کتاب را خلاصه و عصاره‌ای از عرفان اسلامی دانست(صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۳۳، چاپ محسن جهانگیری). وی در مقدمۀ کتاب (صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۲۱-۲۴، چاپ محسن جهانگیری)، با شرح عواملی که مانع از رسیدن نفس به حقایق امور می‌شود، بیان کرده است که نفس هنگامی به درک حقایق ربانی نایل می‌شود که از اعمال رذیله و عقاید وهمی پاک گردد و این امر از طریق ریاضات و خلوت‌نشینی و غرق شدن نفس در افکار علمی میسر می‌شود و برهان کشفی هم مؤید این طریق است. بنابراین، کسی صلاحیت ارشاد مردم را دارد که از فضایل علمی بهره‌مند باشد. بدین ترتیب، او از کسانی که از علم و معرفت گریزانند و عرفان بدون علم و دین را تبلیغ می‌کنند و آداب ناسازگار با شریعت را رواج می‌دهند، انتقاد کرده است ( صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۲۶-۲۷، چاپ محسن جهانگیری).
با اینکه ملاصدرا در این کتاب (صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۵۴-۵۵، چاپ محسن جهانگیری) از افکار انحرافی شیخ و صوفی و فقیه و حکیم زمان خود انتقاد کرده، اما نقد او بر صوفیه، سبب شده است که برخی (ابوالفضل ابن‌الرضا برقعی، التفتیش، ص۶۴_۷۱) کسر الاصنام را ردی بر تصوف بدانند، ولی این تلقی درستی نیست، زیرا در این کتاب در مدح صوفیان حقیقی، تمایز آنان از مدعیان تصوف و نیز دربارۀ حقیقت تصوف سخن به میان آمده است (معصوم‌علیشاه، طرایق الحقایق، ج۱، ص۱۸۲؛ صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۲۸، چاپ حسین الطقش).
نگارش اثری با نام کسر اصنام در میان اسلاف و اخلاف ملاصدرا تقریبأ بی‌سابقه است (صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۲۹، چاپ محسن جهانگیری). با اینکه ردیه نویسی بر صوفیه، به سبب بروز مفاسد اخلاقی در میان صوفیان و گرایش به ظواهر تصوف، در دوران حکومت صفوی به اوج خود رسید، کسر الاصنام به لحاظ محتوا شبیه کتاب‌های معمول در رد تصوف نیست. حتی الکلمات الطریفة فیض کاشانی – که در آن به آسیب شناسی باورهای مختلف عصر مؤلف پرداخته شده است – جز در مواردی معدود (محمد بن مرتضی فیض کاشانی، کلمات الطریفه، ص۱۴۲-۱۴۷)، شباهت چندانی با این اثر ندارد. خوانساری (محمد باقر خوانساری، روضات الجنات، ج۶، ص۹۹_۱۰۰)، با استناد به محتوای الکلمات الطریفه و كسر الاصنام الجاهلیه ، ملاصدرا و فیض را منكر تصوف دروغین دانسته است.
ملاصدرا در رسالۀ سه اصل نیز، مانند كسر اصنام، به نقد تفکرات باطل و ریاکارانه و بیان عرفان حقیقی پرداخته است (صدرالدین شیرازی، رسالۀ سه اصل، ص۷_۸؛ صدرالدین شیرازی، رسالۀ سه اصل، ص۱۱)، با این تفاوت که در سه اصل، بیشتر به جنبه‌های نظری این موضوع پرداخته است.
كسر الاصنام الجاهلیه را محمد تقی دانش پژوه در ۱۳۴۰ش در تهران به چاپ رساند. محسن جهانگیری، با استفاده از نسخۀ دست‌نویس مؤلف، آن را در ۱۳۸۱ش مجددأ چاپ کرد (صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، ص۷۳، چاپ محسن جهانگیری). در سال ۱۴۲۵ حسین الطقش آن را در بیروت منتشر کرد. محسن بیدارفر این رساله را در ۱۳۷۱ش به فارسی ترجمه کرد.
فهرست منابع:
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه؛
(۲) ابوالفضل ابن‌الرضا برقعی، التفتیش، تهران؛
(۳) اسماعیل پاشا بغدادی، ایضاح المكنون فی الذیل علی کشف الظنون، بیروت۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
(۴) محمد باقر خوانساری، روضات الجنات، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم؛
(۵) صدرالدین شیرازی، رسالۀ سه اصل، چاپ سید حسین نصر، تهران ۱۳۸۱الف؛
(۶) صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، چاپ محسن جهانگیری، تهران۱۳۸۱ب؛
(۷) صدرالدین شیرازی، كسر الاصنام الجاهلیه، چاپ حسین الطقش، بیروت، ۱۴۲۵ج/ ۲۰۰۴م؛
(۸) محمد بن مرتضی فیض کاشانی، کلمات الطریفه، ترجمۀ عبدالله موحدی، تهران ۱۳۸۷؛
(۹) معصوم‌علیشاه، طرایق الحقایق، تهران؛
