|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کمیته آهن komīte-ye āhan، گروهی سری بود که پیش از کودتای (سوم اسفند ۱۲۹۹ هـ.ش) در خانه سید ضیاءالدین طباطبایی تشکیل شد و با حمایت بریتانیا فعالیت می‌کرد. هدف اصلی این کمیته، تضعیف نفوذ روسیه و بلشویک‌ها در ایران، جمع‌آوری نیروهای قزاق و پیشبرد اهداف قرارداد وثوق‌الدوله بود. اعضای کمیته شامل سیاست‌مداران، نظامیان، نمایندگان ارامنه و برخی کارشناسان خارجی بودند، هرچند اسامی دقیق آن‌ها در منابع مختلف متفاوت است. کمیته آهن برنامه‌ریزی کودتا را پیش از سرنگونی دولت مشیرالدوله انجام داد و پس از موفقیت کودتا، اعضای آن در کابینه سید ضیاء و سمت‌های نظامی و حکومتی منصوب شدند. این کمیته نقش مهمی در زمینه‌سازی کودتای (۱۲۹۹هـ.ش) و تثبیت نفوذ بریتانیا در ایران ایفا کرد. کمیته آهن یا کمیته زرگنده، کمیته‌ای که توسط گروهی سری، پیش از کودتای سوم اسفند (۱۲۹۹ هـ.ش) با رهبری سید ضیاءالدین طباطبایی و در خانه وی در زرگنده تشکیل می‌شد. با پیروزی انقلاب (اکتبر ۱۹۱۷ م) در روسیه که نقشه تقسیم ایران میان روسیه تزاری و بریتانیا از میان رفت، بریتانیا به قدرت بلامنازع در ایران بدل شد و بزرگ‌ترین فرصت برای تصرف غیرمستقیم ایران توسط این دولت به دست آمد. [۱]
شیخ‌الاسلامی، محمدجواد، سیمای احمد شاه قاجار، تهران، ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۱۰۳-۱۰۵-۱۰۸.
قرارداد وثوق‌الدوله یا قرارداد ۱۹۱۹ نیز که در روز نهم اوت آن سال میان سر پرسی کاکس، وزیرمختار بریتانیا در تهران و میرزا حسن خان وثوق‌الدوله، نخست‌وزیر ایران به امضا رسید، [۲]
شیخ‌الاسلامی، محمدجواد، سیمای احمد شاه قاجار، تهران، ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۲۱۴.
در پی مخالفت توده مردم و چهره‌های مذهبی و ملی، مخالفت دولت‌های فرانسه و آمریکا و همچنین عدم تصویب آن در مجلس شورای ملی به‌سبب تعطیلی مجلس، عملاً ناکام ماند. [۳]
غنی، سیروس، ایران، برآمدن رضا خان، ترجمه حسن کامشاد، تهران، ۱۳۸۵ ش، ص۶۸-۷۹.
[۴]
شیخ‌الاسلامی، محمدجواد، سیمای احمد شاه قاجار، تهران، ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۲۵۳، ۳۲۷ بب ، ۴۱۳ بب.
در چنین فضای سیاسی‌ای بود که دولت بریتانیا می‌کوشید با به وجود آوردن جریان‌های سیاسی خاص در ایران، به اهداف خود برسد. از جمله این تلاش‌ها، برپایی کمیته آهن بود. [۵]
دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، ۱۳۶۲ ش، ج۴، ص۱۵۰.
در اوایل سال (۱۳۳۶ هـ.ق / ۱۹۱۸ م)، کمیته آهن با حمایت کنسولگری بریتانیا در اصفهان توسط حسین کی‌استوان و به دستیاری کلنل هیک پایه‌ریزی و سپس با نام کمیته زرگنده در خانه سید ضیاءالدین طباطبایی تشکیل شد. آگاهی چندانی از تشکیلات، مرام‌نامه و اعضای کمیته آهن در دست نیست، تا آن‌جا که در مورد تعداد اعضا و اسامی آن‌ها اختلافات قابل‌توجهی در منابع تاریخی دیده می‌شود. [۶]
دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، ۱۳۶۲ ش، ج۴، ص۲۱۹.
۴.۱ - روایت حسین مکیحسین مکی اعضای کمیته آهن را اپیکان ارمنی، آبکار ارمنی، ماژور اسفندریان خان، عدل‌الملک (دادگر)، سلطان محمد خان عامری، میر موسى خان، میرزا کریم خان رشتی، ماژور مسعود خان کیهان، معززالدوله، غفار خان سالار منصور قزوینی، کلنل کاظم خان، دکتر منوچهر خان، سلطان اسکندر خان و منصورالسلطنه عنوان کرده و نوشته است اشخاص دیگری نیز در این کمیته عضویت داشته‌اند که اطلاعی از اسامی آن‌ها در اختیار ندارد و برخی از افراد نام‌برده عضویت خود را در کمیته آهن تکذیب کرده‌اند. [۷]
مکی، حسین، تاریخ بیست‌ساله ایران، تهران، ۱۳۵۸ ش، ج۱، ص۱۸۹-۱۹۰.
۴.۲ - روایت عباس اسکندریعباس اسکندری، نماینده همدان در دوره پانزدهم مجلس شورای ملی، به هنگام مخالفت با انتصاب محمود جم در سمت وزیر جنگِ کابینه حکیمی در جلسه رسمی مجلس، وی را از اعضای کمیته آهن معرفی کرد.بنابه اظهارات او کمیته آهن ۸ عضو ایرانی و ۳ عضو خارجی داشته است. وی ژنرال آیرن ساید، کلنل اسمایس و سر والد اسمارت را ۳ عضو خارجی کمیته می‌داند. در این جلسه برخی از نمایندگان با اظهارات اسکندری به مخالفت برخاستند. [۸]
مکی، حسین، تاریخ بیست‌ساله ایران، تهران، ۱۳۵۸ ش، ج۱، ص۱۸۹، حاشیه ۱.
۴.۳ - روایت سیروس غنیسیروس غنی اعضای همیشگی کمیته آهن را حسین خان عدل‌الملک، معاون وزیر کشور در کابینه سپهدار، منصورالسلطنه عدل و معزالدوله نبوی، از مقامات عالی‌رتبه وزارت خارجه، سرهنگ کاظم خان سیاح و سرگرد مسعود خان کیهان، از افسران ژاندارمری، اپیکیان، از رؤسای جامعه ارمنی ایران، کریم خان رشتی، از ملاکان بانفوذ و ثروتمند گیلان، مؤدب‌الدوله نفیسی و سید محمد تدین معرفی می‌کند.بنا به نوشته او، محمود خان مدیرالملک (جم) و محمدتقی بهار (ملک‌الشعرا) نیز در برخی از جلسات کمیته شرکت می‌کردند. [۹]
غنی، سیروس، ایران، برآمدن رضا خان، ترجمه حسن کامشاد، تهران، ۱۳۸۵ ش، ص۱۷۵-۱۷۶.
۴.۴ - نظرات یحیى دولتآبادییحیى دولت‌آبادی، میرزا محمود خان مدیرالملک، رئیس انبار ارزاق؛ دکتر منوچهر خان، طبیب ژاندارمری؛ میرزا موسى خان، رئیس خالصجات و مسعود خان، سرهنگ ژاندارمری را از اعضایی می‌داند که خود در قلهک و زرگنده منزل ییلاقی داشته‌اند.بنا به نوشته او محمدتقی بهار، میرزا کریم خان گیلانی، دکتر مؤدب‌الدوله کرمانی، سید محمد تدین بیرجندی، اپیکیان ارمنی و چند تن دیگر نیز برای شرکت در جلسات کمیته آهن از تهران به زرگنده می‌آمده‌اند. برخی دیگر از دوستان وثوق‌الدوله که در کابینه مشیرالدوله از سمت‌های خویش برکنار شده بودند، به کمیته پیوستند؛ یکی از آن‌ها وستاهال سوئدی، رئیس نظمیه در زمان وثوق‌الدوله بود. [۱۰]
دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، ۱۳۶۲ ش، ج۴، ص۱۵۰-۱۵۱.
عضویت آبکار ارمنی، ماژور اسفندریان خان، سلطان محمد خان عامری، غفار خان سالار منصور قزوینی و سلطان اسکندر خان را در کمیته آهن تنها حسین مکی تأیید کرده است. [۱۱]
مکی، حسین، تاریخ بیست‌ساله ایران، تهران، ۱۳۵۸ ش، ج۱، ص۱۸۹.
از طرفی عضویت ماژور مسعود خان کیهان، میرزا کریم خان رشتی و اپیکیان ارمنی را در کمیته همه منابع تأیید می‌کنند. به نظر می‌رسد که گزارش دولت‌آبادی از اعضا و همکاران کمیته آهن به واقعیت نزدیک‌تر باشد، زیرا منزل ییلاقی او در نزدیکی خانه سید ضیاءالدین طباطبایی واقع بوده و وی برخی از اعضای کمیته را از نزدیک می‌شناخته است. [۱۲]
دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، ۱۳۶۲ ش، ج۴، ص۱۵۰-۱۵۱.
گروه دیگری به مدیریت آقا میرزا محمدصادق طباطبایی با کمیته آهن همکاری می‌کردند؛ بیشتر اعضای این گروه از مهاجران (محرم ۱۳۳۴ هـ.ش) بودند. [۱۳]
دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، ۱۳۶۲ ش، ج۴، ص۱۵۱.
این مهاجران کسانی بودند که در زمان جنگ جهانی اول، به قصد مخالفت با دولت‌های روسیه و بریتانیا به هواخواهی از آلمان برخاسته بودند، اما در پی پیشروی قوای روسیه به سوی تهران، همراه با پرنس رویس، سفیر آلمان، به قم مهاجرت کردند؛ محمدتقی بهار نیز یکی از آنان بود. [۱۴]
ملایی‌توانی، علیرضا، ایران و دولت ملی در جنگ جهانی اول، تهران، ۱۳۷۸ ش، ص۱۵۲و ۱۶۶-۱۶۷.
در (۱۲۹۹ هـ.ش) و هم‌زمان با قدرت‌گرفتن بلشویک‌ها در روسیه، این گروه به قصد فریب بلشویک‌ها خود را سوسیالیست می‌خواندند درحالی‌که سابقه آن‌ها با ادعایشان منافات داشت. [۱۵]
دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، ۱۳۶۲ ش، ج۴، ص۱۵۱.
همراهی مهاجران (محرم ۱۳۳۴ هـ.ش) با کمیته آهن نشان می‌دهد که دست‌کم برخی از اعضای این دو گروه طرف‌دار بی‌چون‌وچرای بریتانیا یا آلمان نبوده‌اند، بلکه بنابه شرایط سیاسی روز، مصلحت را در هواخواهی از یک دولت خارجی بر ضد دولت دیگر می‌دانسته‌اند. احتمالاً مخالفت این هر دو گروه با نفوذ روسیه در ایران، موجب هم‌پیمانی آنان در (۱۲۹۹ هـ.ش) شده است. اعضای کمیته آهن پیش‌بینی می‌کردند که عمر کابینه مشیرالدوله به زودی پایان خواهد یافت و آنان خواهند توانست دوباره قدرت را به دست گیرند. [۱۶]
دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، ۱۳۶۲ ش، ج۴، ص۱۵۱.
بیرون‌کردن صاحب‌منصبان روسی از قزاق‌خانه و دخالت‌دادن صاحب‌منصبان بریتانیایی، جمع‌آوری اردوی متفرق‌شده قزاق در اطراف قزوین و به اجرا گذاشتن روح قرارداد وثوق‌الدوله از اهداف دیگر کمیته آهن بوده است. [۱۷]
دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، ۱۳۶۲ ش، ج۴، ص۲۱۹.
۷.۱ - وضعیت قزاقهااردوی قزاق پیش از اقامت در قزوین، در گیلان مشغول مقابله با نیروهای میرزا کوچک خان بودند تا آن‌که به دستور رؤسای روسی خود به سمت قزوین عقب‌نشینی کردند. [۱۸]
دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، ۱۳۶۲ ش، ج۴، ص۱۶۰-۱۶۱.
۷.۲ - نفوذ بلشویکهابلشویکها پس از مدتی درصدد گونه دیگری از نفوذ در ایران برآمدند.میرزا کوچک خان با مراکز مسلمان و ضدبریتانیایی قفقاز و داغستان در ارتباط بود و از همین‌رو، مورد توجه روسیه بلشویک قرار گرفت. [۱۹]
دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، ۱۳۶۲ ش، ج۴، ص۱۳۴.
۷.۳ - موضع کمیته آهناعضای کمیته آهن از حمایت دولت بریتانیا برخوردار بودند.بیشتر آن‌ها از هواخواهان بریتانیا و مخالف سرسخت بلشویک‌ها به شمار می‌رفتند. [۲۰]
غنی، سیروس، ایران، برآمدن رضا خان، ترجمه حسن کامشاد، تهران، ۱۳۸۵ ش، ص۱۷۵.
۷.۴ - اقدام علیه جنگلیهاوثوقالدوله و سید ضیاءالدین طباطبایی، مدیر روزنامه رعد، در پی تضعیف نیروهای جنگل، متعلق به میرزا کوچک خان برآمدند تا از نفوذ بلشویک‌ها در ایران جلوگیری کنند.سردار محیی عبدالحسین خان معزالسلطان، ظاهراً با دستور مخفی صادرشده از سوی کمیته زرگنده، همراه با برادر کوچک خویش به گیلان رفته و برای تضعیف میرزا کوچک خان، به دروغ، خود را بلشویک خواندند. آنان با اقدامات افراط‌گرایانه خود، زمینه اختلاف میان انقلابی‌های گیلان را فراهم نمودند و در نهایت با عقاید بلشویک ساختگی به مقاصد ضدبلشویک خود رسیدند. [۲۱]
دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، ۱۳۶۲ ش، ج۴، ص۱۵۱-۱۵۲.
دولت بریتانیا پس از ناکامی قرارداد ۱۹۱۹، در پی سپردن ایران به رهبری قدرتمند و نظامی برآمد تا بتواند کشور را نظم و سامان بخشیده و از نفوذ بلشویک‌ها در ایران جلوگیری کند و این‌گونه بود که مقدمات کودتای (۱۲۹۹ هـ.ش) فراهم شد. [۲۲]
غنی، سیروس، ایران، برآمدن رضا خان، ترجمه حسن کامشاد، تهران، ۱۳۸۵ ش، ص۱۷۸.
اعضای کمیته آهن در جلسات خویش برای اجرای کودتا برنامه‌ریزی می‌کردند. [۲۳]
مهدی‌نیا، جعفر، زندگی سیاسی سید ضیاءالدین طباطبایی، تهران، ۱۳۶۹ ش، ج۴، ص۳۶۴.
پس از کودتا و در کابینه سید ضیاءالدین طباطبایی، ماژور مسعود خان کیهان وزارت جنگ، غفار خان سالار منصور قزوینی حکومت زنجان، کلنل کاظم خان حکومت نظامی تهران و سلطان اسکندر خان سمت آجودانی ریاست وزرا را بر عهده گرفتند. عدل‌الملک نیز پس از کودتا، ریاست چند دوره مجلس شورای ملی را بر عهده داشت. [۲۴]
مکی، حسین، تاریخ بیست‌ساله ایران، تهران، ۱۳۵۸ ش، ج۱، ص۱۸۹.
• هیبت‌اللٰهی، پویا، دانشنامه تهران بزرگ، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «کمیته آهن»، ص۱۳۲۹. رده‌های این صفحه : دانشنامه تهران بزرگ | کمیته های تهران
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
