|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
احمدشاهی، کوشک \ kūšk-e ahmad-šāhī\، عمارتی ییلاقی از اواخر دوره قاجار، در مجموعه تاریخی ـ فرهنگی نیاوران تهران واقع است و در سال (۱۳۷۷ هـ.ش) به ثبت آثار ملی رسید. این بنا به احمدشاه قاجار منسوب است و سبک آن تلفیقی از نئوکلاسیک اروپایی و معماری ایرانی با نمای آجری منقوش، ایوان‌های ستون‌دار و حوض‌های قرینه است. کوشک در دوره پهلوی بازسازی شد و به عنوان محل اقامت نوجوانی رضا پهلوی و دفتر کار شاه مورد استفاده قرار گرفت. پس از انقلاب تا دهه (۱۳۷۰ هـ.ش) بسته ماند و سپس با مرمت دوباره، در (۱۳۷۹ هـ.ش) به‌عنوان کاخ ـ موزه احمدشاهی گشایش یافت. امروزه این بنا علاوه بر نمایش آثار و اشیای تزیینی خاندان پهلوی، سندی از معماری و زندگی قاجار و پهلوی است، اما رطوبت و ساخت‌وسازهای جدید در محوطه، به بنا و منظر تاریخی آن آسیب رسانده است. عمارت ییلاقی متعلق به اواخر دوره قاجار که امروزه در مجموعه تاریخی ـ فرهنگی نیاوران قرار دارد. این اثر به همراه سایر بناهای مجموعه (شامل کاخ صاحبقرانیه، موزه جهان‌نما، کاخ و کتابخانه اختصاصی نیاوران) در تاریخ (۶/ ۳/ ۱۳۷۷ هـ.ش) به شماره ۰۲۵‘۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است (برای آگاهی بیشتر درباره ابنیه تاریخی مجموعه نیاوران، نک : ه د، صاحبقرانیه، کاخ؛ نیاوران، مجموعه تاریخی ـ فرهنگی). کوشک احمدشاهی، آن‌گونه که از نامش پیدا است از اقامتگاه‌های تابستانی احمد شاه (سل ۱۳۲۷-۱۳۴۴ هـ.ق)، آخرین پادشاه قاجار بوده است. این نکته که آیا کوشک به دستور مستقیم شاه بر پا شده و یا این‌که از پیش در محوطه باغ وجود داشته و فقط به سبب اقامتِ گاه‌وبیگاه احمدشاه به نام او منتسب شده است، بر ما روشن نیست. با این‌حال، سبک و شیوه ساخت بنا تعلق آن را به اواخر دوره قاجار می‌رساند. سبک بنا بیشتر متأثر از معماری نئوکلاسیک اروپایی است، ضمن این‌که تأثیر اندکی هم از معماری ایرانی دارد. مصالح بنا از آجر، سنگ، تیر و تیرچه است. تمامی بازشوها چوبی است و سقف بنا نیز به صورت شیروانی اجرا شده است. ویژگی عمده بنا تزیینات و نمای آجری به کار رفته در سرتاسر نمای بیرونی است. آجرها از نوع منقوش قالبی به رنگ نخودی است که در طرح‌های متنوع اجرا شده‌اند. این آجرها در نقاط مختلف بدنه، از جمله در سنتوری‌های شکسته بالای بازشوها به کار رفته‌اند. همچنین ایوان شمالی و جنوبی نیز در قسمت سرستو‌ن‌ها و بالای بازشوها دارای تزیینات گچ‌بری مختصری است که از جمله آن‌ها می‌توان به نقش شیروخورشیدِ بالای بازشوی مرکزی در ایوان شمالی اشاره کرد. ۳.۱ - تغییرات و کاربری بنا در طول زمانبنا در طول زمان، حذف و تغییراتی داشته که عمدتاً در فضای داخلی آن و به منظور حصول کاربری‌های جدید صورت گرفته است.پس از انقراض سلسله قاجار، بنا تا دهه نخست سلطنت رضا شاه چندان مورد توجه نبود. در دهه (۱۳۲۰ هـ.ش) به مناسبت برپایی جشن ازدواج محمدرضا پهلوی و فوزیه، همسر اول وی، به دستور رضا شاه تغییراتی در کاخ صاحبقرانیه و ساختمان کوشک داده شد. گفته می‌شود که تغییرات کوشک برای سکونت موقت محمدرضا پهلوی و همسرش صورت گرفت، گرچه تا به امروز مشخص نیست که بنا به این منظور مورد استفاده واقع شد یا نه. پس از این تاریخ، ساختمان کوشک به تناوب گاه متروک ماند و گاهی نیز محل اقامت پرسنل نظامی رده‌بالای مستقر در مجموعه بود. براساس گزارش‌های شفاهی، در اوایل (دهه ۱۳۴۰ هـ.ش) که کاخ نیاوران به منظور سکونت دائمی شاه و خانواده‌اش در محوطه باغ ساخته می‌شد، ساختمان کوشک نیز برای ایجاد دفتر کار شاه بازسازی و آماده شد. ۳.۱.۱ - از میانه دهه ۱۳۴۰ ش تا انقلاب اسلامیاز میانه (دهه ۱۳۴۰ هـ.ش) تا وقوع انقلاب اسلامی، ساختمان کوشک محل اقامت رضا پهلوی، فرزند ارشد محمدرضا شاه، در سنین نوجوانی او (۱۰-۱۷ سالگی) بود.بدین منظور دکوراسیون داخلی بنا توسط طراحان فضای داخلی کاخ صاحبقرانیه، مناسب با کاربری جدید تغییر یافت. به طور نمونه دیوارهای پارچه‌پوش دوره قاجار به دیوارهایی با پوشش گچ و رنگ تبدیل شد و یک شومینه نیز در سالن طبقه دوم ایجاد گردید. ۳.۱.۲ - پس از انقلاب اسلامیپس از پیروزی انقلاب، ساختمان کوشک تا (۱۳۷۶ هـ.ش) که تعمیراتی در آن صورت گرفت، بسته ماند و عمدتاً از آن به عنوان انبار استفاده می‌شد.در تعمیرات این دوره (احتمالاً در ۱۳۷۵ هـ.ش)، سرویس بهداشتی و آشپزخانه واقع در جبهه شمال و شمال غربی بنا حذف شد. این بنا، پس از انقلاب، نخستین‌بار در (۱۳۷۹ هـ.ش) با کاربری جدید تحت عنوان کاخ ـ موزه احمدشاهی گشایش یـافت، اما از (۱۳۸۲ هـ.ش) به‌منظور بازسازی تأسیسات الکترونیکی و مکانیکی و سامان‌دهی فضاهای داخلی آن تعطیل و بار دیگر در (۱۳۸۴ هـ.ش) هم‌زمان با بزرگداشت هفته میراث فرهنگی با کاربری قبلی بازگشایی شد. ۳.۲ - موقعیت و ساختار بناساختمان کوشک داخل باغ قدیمی نیاوران و در میانه عرصه قرار دارد.عرصه به‌صورت زمینی شیب‌دار در جهت شمال به جنوب است. در محل استقرار بنا شیب زمین با احداث صفه‌ای سنگی رفع شده است. کوشک به‌صورت بنایی برون‌گرا است که با توجه به موقعیت آن در میانه عرصه، از ۴ جبهه دید مناسبی به محوطه باغ دارد. این ساختمان با زیربنایی حدود ۲۰۰‘۱ مـ۲ در دو طبقه ساخته شده است. [۱]
گزارش ثبتی مجموعه فرهنگی ـ تاریخی نیاوران، سازمان میراث فرهنگی، شماره ثبت ۰۲۵‘۲، ص۱۶.
فضاهای سکونتی بنا بیشتر در طبقه همکف متمرکز است. در طبقه دوم با کاستن از فضاهای داخلی و تمرکز فضاها در مرکز ساختمان، یک ایوان سراسری عریض به دست آمده که کاربری ساختمان را به عنوان بنای ییلاقی تکمیل می‌کند. ۳.۳ - نمای اصلی و منظرنمای اصلی بنا در جبهه جنوبی است.شاخصه این نما وجود گوشوارهای زیبای کوشک است. همچنین در این جبهه یک حوض بیضی‌شکل با کشیدگی در راستای شمال به جنوب قرار دارد که پوشیده از سرامیک‌های لاجوردی است. این حوض به واسطه شیب زمین، در سطحی پایین‌تر از ساختمان کوشک قرار گرفته است و به همین سبب، تصویر کاملی از کوشک را در خود منعکس می‌سازد. براساس گزارش‌های شفاهی از وضعیت اولیه باغ، یک حوض دیگر قرینه حوض جنوبی در جبهه شمالی بنا وجود داشته که از آب قنات پر می‌شده است. آب این قنات با عبور از داخل ساختمان، حوض واقع در وسط سرسرا را پر می‌کرد، سپس به حوض باغ واقع در جبهه جنوبی کوشک می‌ریخت و در نهایت به حوض‌خانه کاخ صاحبقرانیه می‌رفت. گفته می‌شود که حوض شمالی در دوره پهلوی دوم به منظور احداث خیابان منتهی به کاخ اختصاصی برداشته شد. ۴.۱ - طبقه همکفپلان بنا در طبقه همکف، شامل یک مستطیل شرقی ـ غربی است و در جبهه جنوبی در دو طرف ایوان کوچک آن، دو گوشوار قرار دارد.درِ ورودی اصلی بنا در همین جبهه و در مرکز نما واقع شده است. با یک ردیف پلکانِ واقع در مرکز ایوان، می‌توان به درِ ورودی دسترسی داشت. فضاهای طبقه همکف شامل یک سرسرای مرکزی و اتاق‌هایی است که اطراف این فضا چیده شده‌اند. در وسط سرسرا حوضی مربع‌شکل وجود دارد که به شیوه مدرن طراحی و با ۳ تندیس به شکل درناهای مفرغی تزیین شده است. اتاق‌ها همگی بازشوهای نسبتاً بلند و کشیده‌ای رو به باغ دارند. ۴.۱.۱ - راهرو و خدماتدر جبهه شرقی بنا راهرو نسبتاً کوتاهی قرار دارد که در سمت راست آن، یک سرویس بهداشتی، پلکان مرتبط با طبقه فوقانی و آبدارخانه واقع شده است.این راهرو در سمت چپ خود دارای یک درِ بازشو به اتاق شرقی است و در انتها نیز دری به فضای بیرون دارد. در جبهه شمالی بنا راهرو کوتاه دیگری واقع شده است که در ضلع غربی خود، دری به اتاق شمالی دارد و از ضلع شرقی توسط یک ردیف پلکان با چرخشی در جهت عقربه‌های ساعت به طبقه دوم منتهی می‌شود. تزیینات طبقه همکف را می‌توان در گچ‌بری‌های سقف سالن مرکزی خلاصه کرد که به صورت قاب‌هایی با موتیف‌های همسان اجرا شده است. در دوره پهلوی دوم، فضای گوشوارها به اتاق غذاخوری و اتاق کار رضا پهلوی اختصاص داده شد. همچنین اتاق غربی استراحتگاه او و اتاق شرقی محل استقرار آجودان مخصوص بود. فضاهای خدماتی شامل سرویس، حمام و آبدارخانه نیز در جبهه شمالی قرار داشت. در حال حاضر (۱۳۹۲ هـ.ش) به جای فضاهای خدماتی یادشده، دو اتاق در جبهه شمالی و شمال‌غربی وجود دارد که محل نمایش و نگهداری تعدادی از اسناد قاجاری و برخی از ادوات موسیقی قدیمی است. کف فضاهای داخلی نیز سنگ‌فرش است که جایگزین موکت‌های دوره پهلوی شده است. ۴.۲ - طبقه دوم۴.۲.۱ - سالن مرکزیطبقه دوم دارای یک سالن مرکزی با تناسبات مربع است.در دو گوشه شمال غربی و شمال شرقی این سالن، سرویس بهداشتی و پلکان مرتبط با طبقه زیرین قرار دارد. سابقاً از این سالن کوچک به‌عنوان اتاق موسیقی برای برگزاری جشن‌های دوستانه استفاده می‌شد. در جبهه شمالی سالن یک شومینه فلزی قرار دارد و بر دیوارهای سالن قفسه‌هایی به عنوان ویترین ساخته شده است. ۴.۳ - ایوان کوشکایوان کوشک در مجموع، دارای ۶ ستون آجری باربر به ابعاد ۱ × ۱ متر ( گزارش، ۳۴) است که ۴ ستون در ۴ گوشه ایوان و ۲ ستون نیز در پیش‌آمدگی واقع در قسمت میانی ایوان شمالی قرار دارند.افزون بر این، در سرتاسر ایوان ۲۶ ستون تزیینی با ابعاد تقریبی ۴۲ سانتی‌متر (همان‌جا) دیده می‌شود که در نمای جنوبی، زیبایی خاصی به گوشوارها می‌بخشند. ستون‌ها به‌صورت گچی مدورند که در قسمت پایه مقطع مربع دارند و در قسمت سرستون نیز با طرح‌های گچ‌بری تزیین شده‌اند. ایوان جنوبی در طبقه همکف نیز دو ستون با مشخصات پیش‌گفته دارد. ۴.۴ - آثار به نمایش درآمدهآثار به نمایش درآمده شامل اشیاء تزیینی از جنس نقره، برنز، عاج و چوب، تابلوهای نقاشی و گوبلن، نشان و مدال و هدیه‌های کشورهای مختلف از جمله کشور هند است.همچنین مجموعه سنگ‌های معدنی رضا پهلوی در ویترینی جداگانه در طبقه همکف به نمایش درآمده است. در میان این مجموعه، یک قطعه‌سنگ از کره ماه که هدیه نیکسون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا به رضا پهلوی بوده نیز دیده می‌شود. همچنین کلیه مبلمان و اسباب فضای داخلی به همان صورت پیشین باقی مانده است و در معرض نمایش همگانی قرار دارد. متأسفانه در حال حاضر (۱۳۹۲ هـ.ش) بنا وضعیت نامساعدی دارد و نیاز مبرم به استحکام‌بخشی و دفع رطوبت دارد. به گفته کارشناس فنی مجموعه، به‌سبب انحراف مسیر اصلی قنات که به جای خط گذر قبلی، از جبهه غربی بنا عبور داده شده، رطوبت به پایه‌های ساختمان نفوذ کرده و موجب نشست آن گشته است. هم‌اکنون برخی از قسمت‌های بدنه خطوط، ترک ممتدی برداشته، ضمن این‌که آثار نشست در نقاطی چون نعل درگاه‌ها نیز قابل مشاهده است. نکته مهم دیگر که باید بدان اشاره کرد، ایجاد فضاهای جدید در محوطه باغ و در حریم بناهای تاریخی آن است کـه بـه هـویت تـاریخی ـ فرهنگـی مجمـوعه لطمه‌های جدی وارد می‌کند. طی سالیان اخیر در جبهه جنوبی ساختمان کوشک، فضایی به کافی‌شاپ مجموعه اختصاص داده شده که با قرارگرفتن در نمای اصلی کوشک، آسیب‌های بصری جدی به منظر ساختمان وارد آورده است. گفته می‌شود که کافی‌شاپ در ابتدا محدوده‌ای مختصر را در اختیار داشت، اما در سال‌های اخیر با افزایش تعداد مراجعه‌کنندگان، فعالیت این بخش نیز گسترش یافته و میزها و تخت‌های پذیرایی تا لب ایوان جنوبی کوشک پیشروی کرده است. ۶.۱ - پیامدهافعالیت روبه‌رشد کافی‌شاپ افزون بر آلوده‌کردن محوطه باغ، موجب تنزل شأن این بنای ارزشمند تاریخی در حد فضاهای خدماتی شده است.بدیهی است ایجاد فضاهای تفریحی و خدماتی در چنین مجموعه‌هایی نیاز مبرم به بررسی همه‌جانبه و تأکید بر حفظ و نگهداری از میراث ملی و فرهنگی دارد.
تحقیقات میدانی مؤلف. مجموعه بروشورهای منتشرشده از سوی مجموعه فرهنگی ـ تاریخی نیاوران. • طایفه، سیما، دانشنامه تهران بزرگ، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «کوشک احمدشاهی»، ص۵۰. رده‌های این صفحه : دانشنامه تهران بزرگ | عمارت های تهران
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
