|
| ||||||||||||||||||||||||||||||
آجودان‌باشی، کوچه kūče-ye ājo(ū)dān-bāšī، یکی از کوچه‌های تاریخی محله دولت در تهران عهد ناصری است که در نقشه نجم‌الدوله (۱۳۰۹ هـ.ق / ۱۸۹۲ م) ثبت شده است. این کوچه به شکل شرقی–غربی از خیابان باغ ایلخانی به خیابان باغ لاله‌زار امتداد داشته و از کنار ملک‌های شخصیت‌هایی چون میکائیل ارمنی، ناصرالملک و آجودان‌باشی عبور می‌کرده است. با توجه به زمان شکل‌گیری محله دولت پس از تخریب حصار شاه‌تهماسبی، پیدایش این کوچه نیز به پس از سال (۱۲۸۴ هـ.ق / ۱۸۶۷ م) بازمی‌گردد. نام کوچه به احتمال به اللهیار خان افشار یا پسرش حسن خان، هر دو با لقب آجودان‌باشی کل، منسوب بوده است. نام این کوچه در دوره معاصر به کوچه برلن تغییر یافته است. کوچه آجودان‌باشی کوچه‌ای واقع در محله دولت، در تهران عهد ناصری قرار دارد. در «نقشه نجم‌الدوله» از دارالخلافه ناصری که در (۱۳۰۹ هـ.ق/ ۱۸۹۲ م) به چاپ رسیده است، این کوچه با جهت غربی ـ شرقی، در میانه محله دولت، ضلع جنوبی «محل سفارتخانه دولت فهیمه آلمانی» جانمایی شده است. در واقع کوچه‌ای فرعی است که خیابان باغ ایلخانی در غرب را به خیابان بـاغ لاله‌زار در شرق وصل می‌کند. [۱]
اطلس تهران قدیم، ص۷۲-۷۳.
اگر در این نقشه خیابان باغ ایلخانی را از جنوب به شمال، از جایی که خیابان امین‌السلطان به پایان رسیده، و به آن می‌پیوندد، دنبال کنیم، در اوایل ضلع شرقی آن و در کنج شمال شرقی زمین میکائیل ارمنی که برِ خیابان باغ ایلخانی است، راسته‌بازاری کوچک تا نبش کوچه‌ای جانمایی گردیده که نام آن در «نقشه نجم‌الدوله» کوچه آجودان‌باشی درج شده است. این کوچه در مسیرش به سوی شرق، از ضلع شمالی زمین میکائیل ارمنی، باغ جنـاب ناصرالملک و خانه آجودان‌باشی ــ که نـام کوچه منسوب به آن است ــ عبور کرده، سرانجـام به خیابان بـاغ لاله‌زار محدود می‌شود. [۲]
اطلس تهران قدیم، ص۷۲-۷۳.
با توجه به این نکته که محله دولت، محله نوپایی بوده که پس از تخریب حصـار شاه‌تهماسبی در (۱۲۸۴ هـ.ق/ ۱۸۶۷ م) شکل گرفته، تا پیش از این تاریخ بیرون از بافت اصلی تهران بوده است. پیشینه شکل‌گیری این کوچه را می‌توان دست‌کم در سال‌های پس از تخریب حصار شاه‌تهماسبی دانست. لقب و منصب آجودان‌باشی، به چند تن از رجال دوره ناصری اطلاق می‌گشته است، ولی با در نظر گرفتن تاریخ شکل‌گیری این کوچه و تطبیق آن با زمان برداشت اطلاعات و چاپ «نقشه نجم‌الدوله»، مقصود از آجودان‌باشی مورد نظر این مقاله شاید اللٰهیار خان افشار، ملقب به آجودان‌باشیِ کل باشد که از سال (۱۲۹۵ هـ.ق/ ۱۸۷۷ م تا ۱۳۰۴ هـ.ق/ ۱۸۸۷ م) که وفات یافت، بر این سمت باقی بود. پس از وی پسرش حسن خان از (۱۳۰۴ تا ۱۳۱۹ هـ.ق/ ۱۹۰۱ م) بر این سمت گمارده شد. به این ترتیب، گویا نام کوچه آجودان‌باشی یا منسوب به اللٰهیار خان است یا پـسـرش حسن خـان (نک : بـامـداد، ۴/ ۴۳۱-۴۳۲، ۵/ ۶۵- ۶۶). [۳]
بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران، تهران، ۱۳۵۷ ش.
بر پایه نقشه‌های کنونیِ شهر تهران، نام کوچه آجودان‌باشی به کوچه برلن تغییر یافته است. [۴]
نقشه تهران.
• مرادخانی، امیرحسین، دانشنامه تهران بزرگ، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «کوچه آجودان باشی»، ص۳۱۹. رده‌های این صفحه : دانشنامه تهران بزرگ | کوچه های تهران
|
||||||||||||||||||||||||||||||
