اختلاف فقها (فقه سیاسی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اختلاف الفقها شاخهای از
علم فقه است که به بررسی و مقایسه دیدگاههای فقیهان میپردازد.
از عصر صحابه اختلافنظرهایی در مسائل فقهی وجود داشت که بعدها در میان تابعین و فقیهان سرزمینهای مختلف گسترش یافت.
این اختلافات ابتدا بهصورت شفاهی و سپس در قالب کتابهایی مدون شد و همزمان روشهای مختلفی برای مواجهه با آن شکل گرفت.
حدیث
«اختلاف امتی رحمة» در سدههای نخست برای توجیه مثبت این اختلافات رایج شد، هرچند در منابع امامی این تفسیر مردود دانسته شد.
از سده ۲ (هجری قمری) به بعد، آثاری مستقل در این موضوع نوشته شد، مانند: آثار ابویوسف، شیبانی و واقدی.
در سدههای بعد، نگارش کتابهای «اختلاف الفقها» به اوج رسید و آثاری از طبرى، ابن منذر، طحاوی و دیگران پدید آمد.
در میان امامیه نیز کتابهایی همچون «الخلاف»
شیخ طوسی و «مختلف الشيعة»
علامه حلی نگاشته شد.
این جریان در طول قرون بعد ادامه یافت و آثار فراوانی در میان
اهل سنت،
امامیه،
زیدیه و ظاهریه برای مقایسه آرا و تسهیل
اجتهاد تدوین گردید.
اختلاف الفقها عنوان شاخهاى از علم فقه است كه در آن به مقايسهی آراى فقيهان پرداخته مىشود. در سخن از پيشينهی اختلاف الفقها، بايد سرآغاز آن را با پيدايش
رأی و نظر در فقه همزمان دانست.
برپايهی اشارات موجود در منابع، پارهاى از موضوعات فقهى وجود داشته كه ميان
صحابه مورد بحث و اختلاف نظر بوده است؛ گاه اين اختلاف نظر به دو گروه از اصحاب، چون
مهاجرین و
انصار يا حجازيان و عراقيان باز مىگشته است.
از آن ميان،
محمد بن ادریس شافعی، اختلاف آراى منتسب به دو تن از
فقیهان بزرگ صحابه،
امام علی (علیهالسلام) و
ابن مسعود را در كتابى گردآورده است.
به طور كلى اختلافهاى فقهى ميان صحابه و پس از آنان
تابعین، در برخى از آثار تأليف شده در موضوع
اختلاف الفقها، چون
الاشرافابن منذر و
الخلاف طوسی بازتاب يافته است.
با دور شدن از عصر پيامبر (صلواتاللهعلیهوآله)، بهموازات گسترش دامنهی اختلاف آراى ميان تابعين و فقيهان سرزمينهاى گوناگون، روشهايى نيز در برخورد با اين اختلافات پيشنهاد مىشد.
روشهايى كه در طيفى وسيع، از
تخییر در انتخاب يكى از دو يا چند قول، تا سختگيرى بر حذف ساير اقوال و يافتن يک قول مصيب را در بر مىگرفت.
در برابر نگرش بدبينانه از سوى نقادان «رأى» نسبت به اختلاف آراى فقيهان، يک نگرش خوشبينانه در اين باره غالب بود.
اين تفكر خوشبينانه در قالب احاديثى به نقل از صحابيانى چون
عمرو بن عاص و
ابو هریره از زبان پيامبر (صلواتاللهعلیهوآله) در نيمهی دوم سده ۱ (هجری قمرى) رواج داشت كه اگر فقيهى اجتهاد كند، حتى در صورت خطا كردن، سزاوار پاداش الهى خواهد بود.
در همين زمينه
حدیث ديگرى نيز -دستكم در سده ۲ (هجری قمرى)- بر سر زبانها بود كه برپايهی آن اختلاف امت پيامبر (صلواتاللهعلیهوآله)- (يا اصحاب آن حضرت) رحمتى الهى پنداشته مىشد.
در تفسير اين حديث، چنين مىگفتند كه اتفاق آراى فقيهان، مردم را در تنگنا قرار مىدهد و اختلاف آنان گونهاى از توسع را براى مكلفان ايجاد مىكند. در
منابع امامی، با وجود تأييد اصل حديث، چنين تفسيرى از آن بهشدت محكوم شده است.
بدون سخن از متن حديث
«اختلاف امتى رحمة»، شواهد نشان از آن دارند كه تفكر ارائهشده در آن، در اواخر سده ۱ (هجری قمرى) از جايگاه ويژهاى برخوردار بوده است؛ چه آن هنگام كه برخى نگرانى خود را از تشتت آراى فقيهان بيان داشتند و از خليفهی فقيه
عمر بن عبدالعزیز درخواستند تا مردم را بر مذهبى واحد گرد آورد، او از اين امر ناخرسند بود و با نامههايى كه به سرزمينهاى مختلف ارسال داشت، اختلاف ميان مذاهب بومى را پذيرا شد.
تحليل نظرى اين برخورد را در گفتار عالم كوفى معاصر وى، عون بن عبدالله مىتوان يافت كه اگر اختلاف آرا در ميان باشد، گونهاى از امكان انتخاب براى مكلفان وجود خواهد داشت.
از ميانهی سده ۲ (هجری قمرى)، همزمان با آغاز دوره
تدوین در فقه و تأليف آثارى در زمينههاى گوناگون آن، اين نكته نيز بهخوبى احساس مىشد كه كنار هم آوردن آراى پيشينيان مىتواند در مسير اجتهاد، راه را هموار كند.
قاضی ابو یوسف در يكى از آثار خود با عنوان
«اختلاف ابیحنیفه و ابن ابیلیلی» به بررسى اختلاف نظرهاى فقهى اين دو فقيه برجستهی مكتب
کوفه، پرداخت.
محمد بن حسن شیبانی نيز در كتاب
«الحجه» به تفصيل به بررسى استدلالى اختلاف آراى ميان فقيهان
مکتب ابوحنیفه و
حجازیان پرداخت.
در اواخر سده ۲ (هجری قمرى)، بايد از نوشتۀ مورخ پرآوازه،
محمد بن عمر واقدی با عنوان كتاب «الاختلاف» ياد كرد كه به گواهى
ابن ندیم در آن اختلاف اهل
مدینه و اهل
کوفه را در ابواب گوناگون فقه بررسى كرده بود.
دورهاى بسيار مهم در تاريخ تدوين اختلاف فقها، نيمه دوم سده ۳ (هجری قمرى) و آغاز سده ۴ (هجری قمرى) است كه روزگار تأليف مشهورترين كتب در اين موضوع و اغلب با عنوان اختلاف الفقها است.
حركتى كه در اين دوره آغاز شده بود، در سدههاى پس از آن شايد با استقبال كمتر استمرار يافت و به كوشش پيروان مذاهب گوناگون، آثارى در اين رشته پديد آمد؛ اين كتابها بر خلاف نوشتههاى سده ۳ (هجری قمرى)، بيشتر عنوانهاى «الخلاف و الخلافيات» يا عناوين
استحسانی بر خود داشتند.
گفتنى است كه در هزار سال گذشته، آثارى نيز پديد آمدهاند كه در آنها تنها آراى ابوحنيفه و
شافعی مقايسه شدهاند و در سويى ديگر بايد كتابهايى را علاوه كرد كه در اختلافات داخلى ميان فقيهان يک مذهب نوشتهشده اند.
از اين دست كتابها مىتوان به
«التقریب» ابو الحسین قدوری در مسائل مورد اختلاف ميان ابوحنيفه و اصحابش، و
مختلف الشیعه علامه حلى در اختلاف آراى ميان
فقیهان امامیه اشاره كرد.
برخى از كتابهاى تأليف شده در باب اختلاف الفقها كه به اعتبار تقدم در تأليف يا رواج كتاب از اهميت ويژهاى برخوردار بودهاند، عبارتند از:
۳. اختلاف الفقهاء، اثر زكريا بن يحيى ساجى، فقيهى از اصحاب حديث كه بهشافعى گرايش خاص داشت و در كتاب خود نظريات او را بر ديگر فقيهان مقدم ساخت. ساجى خود اين كتاب را در يك مجلد اختصار كرده، و نسخهاى از اين اختصار در دست
سبکی بوده است. اختلاف الفقهاء ساجى نزد فقيهان امامى مكتب
بغداد در سدۀ ۵ (هجری قمرى) مورد توجه بوده است؛
۴. اختلاف الفقهاء، تأليف
محمد بن جریر طبری پايهگذار فقه جريرى. او در كتاب خود اغلب قول
مالک را بر ديگر فقيهان مقدم داشته است. از اين كتاب تنها بخشهايى به صورت خطى محدود بر جاى مانده كه كرن در مقالهاى با عنوان «اختلاف الفقهاى طبرى» به بررسى آنها پرداخته است؛
۶. «اختلاف الفقهاء»، تأليف
ابو جعفر طحاوی، فقيه نامدار حنفی طحاوى در اين اثر به اختلاف ميان ۳ مذهب
حنفی، [مذهب|مالكى]] و
شافعی بهطور گسترده، و بهنظريات ديگر فقيهان كهن در سطحى محدودتر پرداخته، و به طبع آراى حنفيان را بر ديگران مقدم داشته است. در اين اثر پس از مذاهب سهگانه، به آراى
سفیان ثوری توجه ويژهاى ديده مىشود. بررسى اختلافات داخلى در مذهب حنفى نيز در اين كتاب به تفصيل آمده است.
جلد نخست اين كتاب به كوشش محمد صغير حسن معصومى در
اسلامآباد پاکستان به چاپ رسيده است.
ابو بکر جصّاص رازی، اختصارى از اين كتاب فراهم آورده كه بخشهايى از آن به صورت نسخههاى خطى باقى است. عالمان امامى بغداد به اختلاف الفقهاء طحاوى توجه داشتهاند و اين اثر يكى از منابع اساسى
سید مرتضی در «الانتصار» بوده است؛
۱۱. تأسيس النظر فى الخلافات الفقهية، تأليف ابو زيد دبوسى از فقيهان حنفى ماوراء النهر كه در قاهره به چاپ رسيده است؛
۱۴. الخلاف، اثر
محمد بن حسن طوسی شیخ طایفه امامیه. او در اين كتاب ديدگاه
امامیه را مقدم ساخته، و سپس در مقام مقايسه به بيان آراى صحابه، تابعين و فقيهان ديگر از مذاهب مشهور و نامشهور پرداخته است. در پارهاى مسائل، مقايسه دوگانه مذهب اماميه با شافعيه ديده مىشود و در مسائلى به اختلافهاى داخلى اماميه نيز اشاره شده است.
اختلافهاى داخلى شافعيه در سطحى گسترده و از آن
حنفیه و
مالکیه در سطحى محدودتر ديده مىشود. الخلاف طوسى در عين حال يک كتاب فقه استدلالى است و در هر مسئله، ادلۀ مورد استناد مذاهب نيز بررسى شدهاند. از عالمان اماميه،
فضل بن حسن طبرسی در
المؤتلف من المختلف و
مفلح بن حسن صیمری در تلخيص الخلاف اختصارى از آن فراهم آوردهاند؛
۱۵.
حلیة العلماء، تأليف
ابو بکر قفال چاچی از عالمان شافعى. وى در اين اثر تفصيلى، آراى صحابه و تابعين و فقيهان نامشهور را در كنار
مذاهب چهارگانه مقايسه كرده، و گاه به نظريات شيعه و ظاهريه نيز عنايت داشته است. همچنين وى از اختلافهاى داخلى
شافعیه و در سطحى محدودتر حنفيه نيز ياد كرده است. مجلداتى از اين كتاب به كوشش ياسين احمد ابراهيم درادكه در بيروت به چاپ رسيد و پس از سالى چند به همراه ديگر اجزاى باقىمانده، به كوشش همو در ۷ مجلد در عمان، منتشر شد؛
۱۶.
الاشراف علی مذاهب الاشراف يا اختلاف العلماء، اثر وزير عونالدين ابن هبيره كه خود بخشى از مجموعۀ بزرگ
«الافصاح عن معانی الصحاح» است. الاشراف كه در اختلاف مذاهب اربعه نوشتهشده، و مؤلف در آن، علاوه بر مقايسه آراى پيشوايان مذهب، به آراى ديگر فقيهان ۴ مذهب نيز پرداخته است و با عنوان
«الافصاح» در دو مجلد به كوشش محمد راغب طباخ در
حلب، به طبع رسيده است. مؤلف كه خود فقيهى حنبلى است، در اين كتاب به گردآورى و مقايسۀ اقوال مختلف نقلشده از احمد بن حنبل عنايت كمنظيرى نشان داده است؛
علاوه بر آثار ياد شده، از ديگر تأليفات كه مىتوان بدانها اشاره كرد، اين آثارند: • الاختلاف از ابو اسحاق ابن جابر بغدادى، • فقيه ظاهرى؛ مسائل الخلاف از ابوسعيد بردعى، فقيه حنفى مسائل الخلاف از ابو بكر وراق مروزى، فقيه مالكى اختلاف العلماء ار ابو بكر آجرى، فقيه اصحاب حديث؛ مسائل الخلاف از قاضى عبد العزيز اصفهانى جزرى، فقيه ظاهرى؛ المختلف از ابو القاسم صفار، عالم حنفى؛ الخلاف الكبير از ابو يعلى ابن فراء، فقيه حنبلى؛ الخلاف الكبير ابو الخطاب كلوذانى و اثرى با همين عنوان از ابن زاغونى هر دو از فقيهان حنبلى؛ رؤوس المسائل جار الله زمخشرى.
•
عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، ج۱، ص۹۲. منابع
۱ - دائرة المعارف بزرگ اسلامى ۱۷۲/۷-۱۷۰؛ ۲ - حقوق اسلامى تطبيقى / ۱۵۰-۱۰.
