رساله الصحابه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
رساله الصحابه نامهای از
ابن مقفع به خلیفه عباسی
منصور دوانیقی است.
این رساله نخستین اثر مکتوب در زمینه نظام مالی
دولت اسلامی به شمار میرود.
ابن مقفع در آن به اصلاحات سیاسی، اداری، قضایی و مالی دولت پرداخته است.
تمرکز اصلی رساله بر مدیریت خراج، مالیات بر زمینها و کارآمدسازی دیوانهای مالی و لشکری است.
این اثر زمینهساز تحول نظام مالی دولت عباسی و مبنای فقهی آثار بعدی مانند کتاب
الخراج ابو یوسف شد.
نامه سرگشاده ابن مقفع به دومين خليفه عباسى، منصور دوانيقى را مىتوان نخستين اثر مكتوب در تدوين نظام مالى دولت اسلامى به شمار آورد.
اين نامه به «رساله الصحابه» شهرت يافته است و منظور از صحابه، ياران خليفه بوده است.
ابن مقفع كه يک متفكر ايرانى و گرويده به
اسلام بود با درک دو دولت اموى و عباسى و مقايسه آن دو به نتايجى رسيده بود كه به دليل خدمت ديوانى كه در امارت بصره داشت، اين رساله و اثر تاريخى و ادبى را به خليفه عباسى تقديم كرد. (۱)
هر چند در نگاه اول اين رساله بيشتر به يک اثر ادبى مىماند تا يک ميراث علمى و كتاب سياسى و اقتصادى، اما با مطالعه هر چند گذرا، مىتوان به عمق آن در جنبههاى سياسى و اقتصادى پى برد.
برخى كتاب ابن مقفع را يک اثر تاريخى حركت آفرين، مشابه قرارداد اجتماعى تأليف روسو دانستهاند. (۲)
ابن مقفع در اين رساله در صدد ارائه اصلاح سياسى، ادارى، قضايى و مالى دولت عباسى بوده و با استفاده از تجربيات گذشته خود و تمدنى كه به آن وابسته بوده، اصلاحاتى را در نظام سياسى، ادارى و مالى دولت عباسى ارائه مىدهد که از آن جمله اصلاح ساختار نظام مالى است و در اين رابطه به مسئله زمين و خراج اهميت بيشترى قائل شده است. (۳)
در اين بخش از رساله شيوههاى متداول در خراج بندى بر زمينها و نحوه وصول آنها و عملكرد مأموران دولتى مورد انتقاد قرار گرفته و كيفيت ثبت و ضبط آنها در دفاتر ديوانى را نادرست مىانگارد و شيوههاى نوين و پيچيدهاى را با توجه به دشوارى عمل به آنها در شرايط زمانش توصيه مىكند و انجام آن شيوهها را نيازمند به نظارت، كوشش، دقت، امكانات و نيروى انسانى بيشتر مىنماياند و پس از نظام مالى خراج، ديوان لشكرى (جندى) را مهمترين بخش نيازمند به اصلاح دولت مىشمارد. (۴)
سابقه اثر ابن مقفع و نقش آن در تحول نظام ماليه دولت اسلامى به اندازهاى شهرت يافته كه برخى از انديشمندان
مسلمان اين پرسش را مطرح كردهاند (۵) كه آيا كتاب الخراج ابو يوسف پژوهشى فقهى در «رساله الصحابه» ابن مقفع به شمار نمیآيد؟
كه ابو يوسف آنچه را كه ابن مقفع با عقلانيت مطرح كرده، با روش فقهى بدان سامان بخشيده است.
در گزارش طبرى در مورد تحولات ادارى و مالى دولت عباسى در عصر منصور دوانيقى، آثار سودمند «رساله الصحابه» ابن مقفع بهوضوح ديده مىشود. (۶ و ۷)
منابع دیگر:
۱ - المعجم الادباء ۱۲۵/۲؛
۲ - النظم الماليه و الاقتصاديه فى الدولة الاسلاميه / ۵۸؛
۳ - رسالة الصحابه / ۲۰؛
۴ - همان / ۳۶؛
۵ - ضحى الاسلام ۲۲۳/۱؛
۶ - تاريخ طبرى ۶ / ۱۵۰-۱۳۵؛
۷ - فقه سياسى ۵۷۰/۷-۵۶۸.
•
زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، ج۲، ص۹۸-۹۹.
