محسن بن محمد بیهقی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

محسن بن محمد بیهقی (۴۱۳ ـ ۴۹۴ هـ.ق) از علمای برجسته زیدیه و معتزله بود.
او از اساتیدی چون ابوعبداللّه عبدالرحمان سلمی، ابوالحسین وخشی، ابوعلی وخشی، امیرالفضل میکالی، ابوحامد بخاری، علی بن عبداللّه بن احمد نیشابوری و قاضی‌القضات ابومحمد عبداللّه بن حسین ناصحی علم آموخت.
وی شاگردانی چون زمخشری داشت و در علوم کلام، تفسیر و تاریخ آثار متعددی نگاشت.
در سال ۴۹۴ (هجری قمری) در مکه به قتل رسید.

---

ابوسعد محسن (حسن) بن محمد بن کرامه جشمی بیهقی مشهور به ابن کرامه و حاکم جشمی سال ۴۱۳ (هجری قمری) در روستای جُشَم بیهق از توابع نیشابور به دنیا آمد. جد سیزدهم وی محمد بن حنفیه می‌باشد.

---

ابوسعد از ابوعبداللّه لرحمان سلمی، ابوالحسین وخشی، ابوعلی وخشی و امیرالفضل میکالی حدیث آموخت و روایت کرد.
همچنین او از شاگردان ممتاز ابوحامد بخاری، علی بن عبداللّه بن احمد نیشابوری و قاضی القضات [[عبداللّه بن حسین ناصحی]|ابومحمد عبداللّه بن حسین ناصحی]] بود که علم فقه را نزد ناصحی فراگرفت.

---

بیهقی شاگردانی داشت که از جمله؛ زمخشری مفسر معروف از شاگردان او می‌باشد.

---

درباره محسن رجال‌نویسان گفته‌اند: وی ابتدا حنفی مذهب بود. ولی از آن برید و به شیعه زیدیه پیوست. علاوه بر آن وی را از برجسته‌ترین مورخان معتزله و یکی از مهم‌ترین مورخان زیدیه شمرده‌اند.
او پس از قاضی عبداللّه لجبار جبائی، از مشهورترین متکلمان جبائیه می‌باشد.
حاکم، اعتقاد راسخ به نظر، تفکر و تدبر داشت، اما به شرطی که به معرفه الله منتج شود و ایمانی را که از راه تقلید حاصل شده باشد را فاسد می‌شمرد.
وی با آن‌که شیعه بود، از شیعه امامیه تحاشی می‌کرد. اختلاف آنان را در تعیین هر امام پس از درگذشت امام قبلی، با عقیده آنان درباره منصوص بودن امامت ناسازگار می‌دانست.
افزون بر این مسائل، او مهدویت خاصه را نمی‌پذیرفت و به مشروعیت خلفای پیش از حضرت علی (علیه‌السلام) و لزوم انتخاب امام در هر زمان و انعقاد پیمان امامت باور داشت.
او همچنین از عالمان اصول و کلام می‌باشد و در آن زمینه تألیفات بسیاری نوشته است.
وی معتقد بود امام باید به امور حدود و تعزیر رسیدگی کند.

---

حاکم جشمی که عالمی ذوفنون بود تصانیف بسیاری از خود بر جای گذاشت، به ویژه در علم تفسیر که او را فرید زمانش خوانند.
آثار زیر مربوط به اوست:
• جلاء الابصار فی متون الاخبار؛ • تفسیر القرآن الکریم؛ • عیون المسائل؛ • تنبیه الغافلین فی فضائل الطالبین؛ • التأثیر و المؤثر فی علم الکلام؛ • الرسالة التامة فی نصیحة العامه؛ • السفینة فی علم التاریخ؛ • السفینة الجامعة لانواع العلوم؛ • تنزیه الانبیاء و الائمه؛ • المؤثرات؛ • الرد علی المجبره؛ • الامامة علی مذهب الزیدیه؛ • تفسیری مبسوط و تفسیری موجز؛ • الشروط و المحاضره؛ • الاسماء و الصفات؛ • الحائق و الوثائق؛ • المنتخب فی کتاب الزیدیه؛ • الانتصار لسادات المهاجرین و الانصار؛ • تحکیم العقول فی الاصول؛ • رسالة الباهرة فی الفرقة الخاسره؛ • الرسالة الغرّاء؛ • رسالة الشیخ ابلیس الی اخوانه المناخیس که مرادش مجبره هستند.

---

ابن کرامه سال ۴۹۴ (هجری قمری) بر اثر سوءقصد در مکه به قتل رسید و قاتلان او را دایی‌ها و گروهی از جبریه دانسته و علت آن را با دو احتمال ذکر نموده‌اند:
• یکی اینکه چون کتابی در طعن مجبّره نوشته و آنان را از اتباع ابلیس انگاشته بود؛
• دوم غلو در اعتزال و حب اهل بیت را عامل قتل او ذکر کرده‌اند.

---