محمد بن احمد سرخسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد بن احمد سرخسی (
۴۰۰ ـ
۴۸۳ هـ.ق) فقیه
حنفی، اصولی، متکلم و اهل مناظره بود.
او در بخارا از محضر علمای بزرگی چون شمس الائمه حلوائی بهره برد. به دلیل نصیحت به حاکم وقت، سال‌ها در زندان اوزکند محبوس بود.
برخی آثار خود را از جمله
المبسوط را در زندان بر شاگردانش املا کرد.
از دیگر آثار مهم او
اصول السرخسی،
شرح السیر الکبیر،
شرح الجامع الصغیر و
المحیط فی الفروع است.
پس از آزادی در فرغانه ساکن شد و همان‌جا درگذشت.
ابوبکر محمد بن احمد بن ابی‌سهل شمس الائمه سرخسی فقیه حنفی مذهب، اصولی، متکلم، اهل مناظره
و از مردمان سرخس بود.
احتمالاً در سال چهارصد (هجری قمری) در این شهر متولد شد،
اما در
بخارا سکونت داشت.
ابوبکر در بخارا از محضر فقیه بزرگ عصر خویش
عبداللّه لعزیز بن احمد شمس الائمه حلوائی (م
۴۴۸ هـ.ق) بیشترین استفاده را برد.
از محضر
علی بن حسین سُغدی،
ابوحفص عمر بن منصور بزّاز و برخی دیگر نیز بهره‌مند شد.
از
محمد بن احمد افرادی چون؛
عثمان بن علی بن محمد بیکندی (م
۵۵۲ هـ.ق)
و برخی دیگر مانند عمر رامشی،
محمد بن ابراهیم بن أنوش حصیری،
محمد بن مسعود بوزجندی و
مسعود بن حسین کُشانی نیز راوی او بوده‌اند.
شمس الائمه به علت نصیحتی که به حاکم وقت نمود، سال‌های بسیاری از عمر خود را در زندان أوزکند از نواحی فرغانه سپری کرد.
وی کتاب
المبسوط را در فقه که مهم‌ترین اثرش شمرده می‌شود، همچنین بعضی دیگر از آثار خود را در زندان بر دیگران املا کرده است.
سرخسی در پایان باب
شرکة المکاتب، از این‌که دو سال از زندانی شدن او گذشته، خبر می‌دهد.
همچنین در پایان برخی دیگر از ابواب فقهی این کتاب از این‌که از اهل و عیال خود دور افتاده و به کتابخانه شخصی خویش نیز دسترسی ندارد، شکایت کرده و به خداوند پناه می‌برد.
ابن ابی‌سهل به غیر از
المبسوط که شرح کتاب الکافی یا مختصر الکافی
ابوالفضل مروزی است و در سی مجلد تمام ابواب فقهی را شامل است.
آثار منتشرشده دیگر او عبارت‌اند از:
• اصول السرخسی که با عنوان المحرّر فی اصول الفقه چاپ شده است؛
• النکت یا شرح زیادة الزیادات محمد بن حسن شیبانی؛
• شرح السیر الکبیر فی فقه الدول؛ در پنج مجلد که به بعضی از زبان‌های دیگر نیز ترجمه شده است.
مؤلف قسمتی از آن را در زندان و قسمتی دیگر از آن را بعد از رهایی از بند بر شاگردان خود املا کرده است.
• شرح الجامع الصغیر شیبانی؛
• شرح الجامع الکبیر شیبانی؛
• شرح کتاب الکسب شیبانی که نخستین بار تحت عنوان الا کتساب فی الرزق المستطاب و سپس با عنوان الکسب منتشر شد.
تألیفات دیگر او که منتشر نشده یا اثری از آن‌ها نیست عبارت‌اند از:
• شرح مختصر الطحاوی که قطعه‌ای از آن را ابن قطلوبغا (م
۸۷۹ هـ.ق) دیده است.
بخشی از آن در کتابخانه سلیمانیه و بقیه آن در کتابخانه شهزاده آستانه موجود است.
• الامالی در فقه؛
• شرح ادب القاضی ابویوسف؛
• شرح الحیل الشرعیه خصّاف؛
• صفة اشراط الساعه؛
• المحیط فی الفروع در ده مجلد؛
• شرح النفقات خصّاف؛
• الفوائد.
بعضی منابع از اثر دیگری از او با عنوان الحیض یاد کرده‌اند،
ولی ظاهراً این کتاب، کتابی مستقل نبوده، بلکه بابی از ابواب المبسوط است.
سرخسی پس از خلاصی از بند، در فرغانه ساکن شد و تا آخر عمر نیز در آن‌جا ماند.
در سال وفات او اختلاف است: برخی سال ۴۸۳ (هجری قمری)
و برخی تا حدود سال ۵۰۰ (هجری قمری) نیز گفته‌اند.
پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن احمد سرخسی»، ج۳، ص۳۳۲.
