محمد بن علی کراجکی (مقالهدوم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد بن علی کراجکی (م
۴۴۹ هـ.ق) از فقهای برجسته و متکلمان نامدار امامیه در قرن پنجم (هجری قمری) بود.
وی اهل شهر رمله و از شاگردان بزرگ سید مرتضی بود.
او پس از فراگیری علوم مقدماتی، به شهرهای مهمی چون
قاهره،
مکه،
بغداد،
حلب و
طرابلس سفر کرد.
ایشان در این شهرها از دانشمندان
شیعه و برخی
اهلسنت بهره برد.
وی در
فقه،
حدیث،
اصول،
کلام، نجوم، لغت و ادب مهارتی چشمگیر داشت.
او با برخی از دانشوران بزرگ عصر مناظرات علمی انجام داده است.
آثار علمی ایشان بسیار گسترده است و شامل دهها کتاب در فقه، کلام، امامت، نجوم، آداب دینی، مناسک، و پاسخ به شبهات فرقههای دیگر میشود.
از شاگردان او میتوان به قاضی ابن براج و راویانی چون ابوجعفر حلبی اشاره کرد.
وی در سال ۴۴۹ (هجری قمری) در شهر صور درگذشت.
ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان کراجکی خیمی که کراجک به خیمه بافی گفته میشد؛ از اینرو وی را کراجکی و خیمی لقب دادهاند.
ولی دلیل این انتساب روشن نیست.
او دانشمند جلیل القدر، فقیه برجسته، محدث موثق و مورد اعتماد، متکلم بزرگ،
اصولی توانمند، منجم، پزشک، نحوی، لغتدان و عالم بزرگ و مشهور امامیه
در دوره خود بود.
ایشان از شاگردان برجسته
سید مرتضی (م
۴۳۶ هـ.ق) بود.
زادگاه و تاریخ ولادت وی دقیقا روشن نیست؛ اما چون در رمله، شهری در
فلسطین سکونت داشت.
قاعدتا باید در همین شهر زاده شده و رشد کرده باشد؛ همچنین به دلیل روایت از
هارون بن موسی تلعکبری (م
۳۸۵ هـ.ق)
باید مدتها پیش از آن به دنیا آمده باشد.
او پس از تحصیلات اولیه برای کسب علوم و معارف بیشتر و عمیقتر، به مناطق گوناگون از
مصر تا
حجاز سفر کرد.
ایشان در شهرهای قاهره، حلب، بغداد و مکه از دانشمندان بزرگ شیعه و برخی اهل سنت بهره برد.
ابوالفتح از اشخاصی چون؛
شیخ مفید،
سید مرتضی،
شیخ طوسی،
سلار دیلمی،
ابوعبداللّه لله حسین بن عبداللّه لله بن علی معروف به ابن واسطی،
شریف ابومنصور احمد بن حمزه حسینی در رمله،
ابوالعباس احمد بن اسماعیل بن عنان در حلب،
ابوالمرجا محمد بن علی بن طالب بلدی در قاهره،
ابوالصلاح حلبی در عین زربی،
شریف ابوعبداللّه لله محمد بن عبیداللّه لله بن حسین بن طاهر حسینی، ابوعبداللّه لله حسین بن محمد قمی و
ابوالحسن طاهر بن موسی بن جعفر قمی که از جمله استادان وی بودند.
ایشان محضر درس آنان را درک کرده و از آنها روایت کرده است.
همچنین در سال
۴۱۲ (هجری قمری) در مکه کتاب
ایضاح دقائق النواصب (مأة منقبه) فقیه امامی
ابوالحسن محمد بن احمد بن علی بن حسن بن شاذان قمی را نزد خود ابن شاذان خوانده و از آن روایت کرده است.
او فقیه شیعه
ابوعلی مؤدب حسین بن احمد بن غالب حلبی (م
۴۷۳ هـ.ق) را هم ملاقات کرده است.
وی با ابومحمد حسن بن عنبس بن مسعود بن سالم بن محمد بن شریک مرافقی (م
۴۸۵ هـ.ق) دوستی داشته است.
درباره او میگوید گروه بسیاری از شیعیان از او عقاید امامیه را فرا میگرفتند.
محمد بن علی شاگردان و راویانی داشت که از آن میان میتوان به افرادی همچون؛ قاضی ابن براج عبداللّه لعزیز بن نحریر طرابلسی (م
۴۸۱ هـ.ق)،
حسن بن حسین بن بابویه جد منتجبالدین و
سید ابوالفضل ظفر بن داعی بن مهدی علوی استرآبادی اشاره نمود. ۱۸
دانشمندانی چون قاضی عبداللّه لعزیز بن ابیکامل طرابلسی و
ابوجعفر حلبی راوی همه آثار و نوشتههای او بودند. ۳۲
خیمی پس از سفرهای علمی و بهرهگیری از دانش عالمان متعدد، جایگاه والایی در فقاهت و کلام امامیه به دست آورد.
او از دانشمندان و علمای بسیاری در عصرش کسب علم کردند.
وی اهل مناظره با مخالفان و نمایندگان دیگر فرق نیز بوده است.
بعضی مناظرههای او موجود است.
ابوالفتح کتابهای زیادی تالیف کرده که کتابهای فراوانش گویای چیرهدستی و گستره دانش او در حوزههای فقه، کلام، حدیث و تاریخ است.
آثار و تألیفاتش عبارتاند از:
• الابانة عن المماثلة فی الاستدلال بین طریق النبوة و الامامه؛
•
الاستطراف فی ذکر ما ورد من الفقه (فی زمن الغیبة) فی الانصاف؛ آن را برای قاضی ابوالفتح عبداللّه لحاکم نوشت.
•
الاستنصار (الاستبصار / الانتصار) فی النص علی الائمة الاطهار؛ در این کتاب روایات شیعه و سنی در باب شمار امامان (علیهمالسلام) را آورده است.
• شرح الاستنصار؛
• الاعلام بحقیقة ایمان (اسلام) امیرالمؤمنین و اولاده الکرام (علیهمالسلام)؛
• البرهان علی صحة طول عمر الامام صاحب الزمان (علیهالسلام)؛
• البیان عن جمل اعتقاد اهل الایمان؛
• التلقین لاولاد المؤمنین در طرابلس نوشت؛
• تهذیب المسترشدین در باب عبادات شرعی که در طرابلس نوشت؛
• شرح جمل العلم للمرتضی؛
• القول البیّن فی وجوب المسح علی الرِجلین؛
•
کنز الفوائد؛ در حوزههای گوناگون علم که برای پسرعمویش نوشت.
• الکرب و الفرج (الکر و الفر) فی الامامه؛
• معارضة الاضداد باتفاق الاعداد در باب امامت؛
• النوادر؛
•
معدن الجواهر و ریاضة الخواطر؛ در باب آداب و حکم روایت شده از پیامبر (صلیاللهعلیهوآله) است.
•
معونة الفارض فی استخراج سهام الفرائض؛ در باب ارث که در طرابلس برای برخی شیعیان نوشت.
•
المنهاج فی معرفة مناسک الحاج؛ مناسک کامل حج میباشد که برای صارم الدوله نگاشت. ۲۲
• ما جاء علی عدد الاثنی عشر؛
• موعظة العقل للنفس؛
• المؤمن؛
• المنازل؛
• اخبار الآحاد؛
• مسألة فی کتابة
النبی (صلیاللهعلیهوآله)؛
• المزار؛
• مختصر زیارة
ابراهیم خلیل (علیهالسلام)؛
• الوزیری؛
•
جواب رسالة الاخوین؛ در رد
اشاعره و طعن آنان بر شیعه نگاشته است.
• التعریف بحقوق الوالدین (بوجوب حق الوالدین)؛ که برای فرزندش نوشت.
• التعجب من اغلاط العامة فی مسأله الامامه (الاغلاط مما یرویه الجمهور)؛
• تفضیل
امیرالمومنین (علیهالسلام)؛
• وجوب الامامه؛
• المعتمد فی الامامه؛
•
الرسالة الناصریة فی عمل لیلة الجمعة و یومها؛ که برای ناصرالدوله امیر دمشق نوشت و شامل واجب، مستحب و آداب بود.
• الکافی فی الاستدلال بصحة الرؤیا و دخول النقص؛ •
الکافی بصحة القول برؤیة الهلال؛ گویا این دو کتاب یکی است و آن را در مصر تألیف کرد.
• مختصر البیان عن دلالة؛ شهر رمضان در شهر رمله برای قاضی القضات نوشت.
• رسالة فی الرد علی المنجمین؛
• النجوم؛
• کتاب فی النجوم و فی صحة انها دلالة علی الحادثات؛ •
روضة العابدین و نزهة الزاهدین (مأنس الراغبین)؛ در باب نماز در سه بخش واجبات
نماز، مستحبات نماز و غیرمستحبات که برای فرزندش نوشت.
•
التادیب؛ که برای فرزندش نگاشت.
• الفهرست؛
• رحلهای نیز داشته و در آن مناظره
حسین بن بشر بن علی بن بشر طرابلسی را با
خطیب بغدادی آورده بود؛
•
المقنع؛ در آداب حج و زیارت که به درخواست ابوالبقا فرزبن براک نوشت.
• المنسک العضبی؛
•
مناسک النسوان؛ این دو را به درخواست صارم الدوله نوشت. •
نهج البیان فی مناسک النسوان؛ به درخواشت شیخ ابوالکتائب احمد بن محمد بن عماد در طرابلس نوشت.
• اختصار دعائم الاسلام قاضی نعمان مغربی؛
• الاختیار من الاخبار اختصار شرح الاخبار قاضی نعمان؛
•
ردع الجاهل و تنبیه الغافل؛ در طرابلس و در رد
ابوالمحاسن معری در باب مسح دو پا که بر
سید مرتضی طعن وارد کرده بود نگاشت.
•
البستان (المشجر)؛ کتابی فقهی که ابواب مختلف فقه را به صورت درختی و ابتکاری آورده و برای قاضی ابوطالب عبداللّه لله بن محمد بن عمار نوشته است.
• نقض رسالة فردان المروزی؛ •
غایة الانصاف فی مسائل الخلاف؛ که در دفاع از سید مرتضی، بعضی از آرای
ابوالصلاح حلبی را نقض کرده است.
•
حجة العالم فی هیئة العالم؛ او در این کتاب شکل آسمانها و زمین را کروی آورده و سخن مخالفان این نظریه را باطل ساخته است.
• ذکر الاسباب الصادة عن معرفة الصواب؛
• دامغة النصاری در نقض سخنان ابوالهیثم نصرانی در تثلیث؛
• کتاب الغایه در اصول دین؛
• ریاضة العقول فی مقدمات الاصول ناتمام ماند؛
• المراشد المنتخب من غرر الفوائد در تفسیر برخی آیات قرآن؛
•
عدة البصیر فی حج یوم الغدیر؛ در اثبات امامت امیرالمؤمنین (علیهالسلام) در غدیر خم و برای شیخ ابوالکتائب در طرابلس نوشته است.
• المسألة القیسرانیة فی تزویج النبی (صلیاللهعلیهوآله) عائشة و حفصه؛
• المسألة النباتیة (الرسالة العلویة) فی فضل اللّه میرالمؤمنین (علیهالسلام) علی جمیع البریة سوی سیدنا رسول الله (صلیاللهعلیهوآله)؛ که برای شریف ابوطالب نگاشت.
• مختصر کتاب التنبیه سید مرتضی؛
• الانتقام ممن غدر امیرالمؤمنین (علیهالسلام) در نقض ابن شاذان اشعری در باب آیه غار؛
• الفاضح فی ذکر معامی المتقلبین علی مقام امیرالمؤمنین (علیهالسلام) ناتمام ماند؛
• مزیل اللبس و مکمل الانس در نجوم؛
• نظم الدرر فی مبنی الکواکب؛
• ایضاح السبیل الی علم اوقات اللیل در علم نجوم؛
• الحساب الهندی و ابوابه و عمل الجذور و المکعبات المفتوحه و الصم؛
• العیون فی الآداب؛
• ریاض الحکم؛
•
اذکار الاخوان بوجوب حق الایمان؛ که آن را برای شیخ ابوالفرج بابلی فرستاد.
• نصیحة الاخوان که برای شیخ ابوالیقظان فرستاد؛
• کتاب الجلیس در تاریخ و شعر؛
•
انتفاء المؤمنین بما فی ایدی السلاطین؛ برای برخی شیعیان صیدا نوشت.
• الانیس کتابی مفصل در فنون گوناگون که ناتمام ماند؛
• مختصر کتاب ابن جذاع در نسب فرزندان امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام)؛
• التشجیر فی ذکر المعقبین من ولد الحسن و الحسین (علیهماالسلام)؛
•
الزاهد فی آداب الملوک؛ که برای صارم الدوله تألیف کرد.
•
تسلیة الروسا؛ برای امیرناصرالدوله نوشت.
•
المجالس فی مقدمات صناعة الکلام؛ که به خواست صارم الدوله در هشت مجلس تألیف شد اما ناتمام ماند.
• الاقناع عند تعذر الاجماع در مقدمات علم کلام ناتمام ماند؛
• الکفایة فی الهدایه در مقدمات اصول علم کلام و ناتمام است؛
•
الاصول فی مذهب آل الرسول (علیهمالسلام)؛ در سال ۴۱۸ (هجری قمری) برای شیعیان صور نوشت.
• جواب رسالة الحازمیة فی ابطال العدد در رد ابوالحسن بن ابی حازم مصری؛
•
الرسالة العامریة فی الجواب عن مسأله سألت عنها الغلاة؛ به خواست قوام الدوله در قاهره نوشت و به قاضی عامری فرستاد.
• مختصر القول فی معرفة النبی (صلیاللهعلیهوآله) بالکتابة و سائر اللغات؛ در قاهره برای ابوالیقظان نوشت.
• جزوهای مختصر در ارث که در طرابلس برای طلاب مبتدی تألیف کرد؛
• الجدول المدهش؛
•
الرسالة الصوفیه؛ به درخواست برخی شیعیان نوشت.
•
الایضاح عن احکام النکاح؛ در سال ۴۴۱ (هجری قمری) به خواست امیر ذخرالدوله در صیدا نوشت و اختلاف امامیه با اسماعیلیه را در این زمینه نیز بیان کرد.
• رسالة التنبیه علی اغلاط ابی الحسن البصری در امامت؛
• الکتاب الباهر در تاریخ ناتمام ماند؛
• نصیحة الشیعه ناتمام است؛
• مسألة العدل فی المحاکمة الی العقل ناتمام ماند؛
• هدایة المسترشد ناتمام است؛
• التذکرة باصول الفقه؛
• التنبیه علی حقیقة الملائمه؛
• الایضاح بین السنة و الامامیه؛
• الکلام فی الخلا و الملا؛
• الرد علی الغلاة؛
• رسالة النصوص.
کراجکی در نهایت پس از عمری تلاش علمی در دوم یا چهارم
ربیع الآخر سال ۴۴۹ (هجری قمری)
در شهر صور درگذشت.
برخی وفات او را در سال
۴۴۰ (هجری قمری) آوردهاند.
که درست نیست؛ چون در سال
۴۴۱ (هجری قمری) کتاب نوشته است.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن علی کراجکی»، ج۳، ص۳۶۱.