محمد بن محمد بزاز همدانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد بن محمد بزاز همدانی (
۳۴۷ ـ
۴۴۰ هـ.ق) در بغداد متولد شد و از کودکی به حدیث روی آورد.
او نزد ابوبکر شافعی و ابواسحاق مزکی تحصیل کرد و از شاگردان برجسته‌ای همچون خطیب بغدادی و ابن دهان برخوردار بود.
اثر معروف او
الفوائد یا
الغیلانیات است که مجموعه‌ای از روایات او از ابوبکر شافعی می‌باشد.
این اثر در میان
اهل سنت جایگاه ویژه‌ای داشت و حتی به کودکان نیز آموزش داده می‌شد.
ایشان در سال ۴۴۰ (هجری قمری) در
بغداد درگذشت و در خانه خود دفن شد.
ابوطالب محمد بن محمد بن ابراهیم بن غیلان بزاز همدانی بغدادی ملقب به
ابن غیلان در
محرم سال ۳۴۷ (هجری قمری) در بغداد به دنیا آمد.
از همان کودکی به فراگیری حدیث روی آورد.
ابوطالب از سال
۳۵۲ تا
۳۵۴ (هجری قمری) به مدت سه سال نزد
ابوبکر شافعی محمد بن عبداللّه بن ابراهیم بغدادی (م۳۵۴هـ.ق) که آخرین سال‌های عمر شافعی بود، احادیث فراوان آموخت.
در واقع ابوبکر شافعی نخستین استاد ابن غیلان و او هم آخرین شاگرد شافعی بود.
در سال ۳۵۴ که احتمالاً پس از مرگ شافعی بوده، به تحصیل نزد
ابواسحاق مزکی ابراهیم بن محمد بن یحیی نیشابوری (م
۳۶۲ هـ.ق) پرداخت.
او علاوه بر حدیث، تفسیر بخش‌هایی از قرآن را نیز از این دو استاد خود آموخت و از هر کدام، دو جزء از
تفسیر سفیان ثوری را فرا گرفت.
غیر از این دو نفر، استاد دیگری برای او ذکر نشده است.
بزاز شاگردان بسیاری داشته است که برخی از آنان عبارت‌اند از:
ابوالحسن علی بن عمر دارقطنی (م
۳۸۵ هـ.ق)،
خطیب بغدادی (م
۴۶۳ هـ.ق)،
عبداللّه لوهاب بن احمد مستعمل (م
۵۰۷ هـ.ق)،
عبداللّه لوهاب بن رزق الله تمیمی (م
۴۹۱ هـ.ق)،
عبداللّه لوهاب بن عبداللّه کردلی (م۴۹۱هـ.ق)،
ابن دهان طرائفی (م
۴۹۸ هـ.ق)
و
ابوالمعالی شیذله.
بزاز همدانی تنها اثر علمی او
الفوائد دارای یازده جزء و در یک مجلد می‌باشد
که با عنوان
الغیلانیات مشهور است.
این اثر حاصل همان سه سال شاگردی‌اش نزد ابوبکر شافعی می‌باشد.
دارقطنی این کتاب را از منقولات ابن غیلان از استادش، فراهم آورد.
به همین دلیل گاه این کتاب به ابوبکر شافعی و گاهی به ابوطالب بزاز نسبت داده شده است.
غیلانیات میان اهل سنت جایگاه برجسته‌ای داشته و حتی به برخی کودکان تعلیم داده می‌شد.
ابوالقاسم هبه الله بن محمد بن عبداللّه لواحد بن حصین شیبانی (
۴۳۲ ـ
۵۲۵ هـ.ق) از آن جمله است که در سال
۴۳۷ (هجری قمری) و در پنج سالگی نزد ابن غیلان شاگردی کرده و این مجموعه حدیثی را آموخته است.
همچنین
محمد بن محمود رشیدی (م۴۹۸هـ.ق) که از
نیشابور عازم حج بود، برخی از شیوخ نیشابور همانند
ابوعثمان صابونی به او سفارش کردند که در بغداد مسند احمد و فوائد ابوبکر شافعی را از ابوطالب بیاموزد.
ابن غیلان که در این هنگام پیرمردی سالخورده بود، یکصد و پنج ساله توصیف شده، رشیدی را به این اندیشه واداشت که پیش از رفتن به حج، توصیه بزرگان نیشابور را عملی کند، اما به اصرار همراهانش، پس از انجام حج به بغداد رفت و غیلانیات را از او استماع کرد.
نسخه‌هایی از این کتاب باقی‌مانده است.
که در نسخه مکی آن، دو تن از شاگردان ابوطالب، یعنی ابومحمد حسن بن عبداللّه لملک بن محمد بن یوسف و ابومنصور محمدبن احمد بن طاهر بن احمد خازن (م
۵۱۰ هـ.ق) راوی آن شمرده شده‌اند.
نکته جالب آن است که ابومنصور خازن از فقیهان مشهور امامیه در کرخ بغداد می‌باشد.
نکته دیگری که سزاوار توجه است، اهتمام دارقطنی (
۳۰۶ ـ ۳۸۵ هـ.ق) به روایات اوست.
با این‌که دارقطنی حدود چهل سال بزرگ‌تر از ابن غیلان بوده و ۵۵ سال پیش از او مرده و در واقع می‌توانست نقش استادی بر ابن غیلان داشته باشد، به گردآوری احادیث او از ابوبکر شافعی پرداخته است. همین امر اهمیت مرویات بزاز را روشن می‌سازد. از سوی دیگر شاید اگر فردی چون دارقطنی به این کار اقدام نمی‌کرد، چه بسا چنین مجموعه‌ای فراهم نمی‌آمد یا چنین وجهه‌ای نمی‌یافت.
ابن غیلان در سال ۴۴۰ (هجری قمری) در
بغداد درگذشت و در خانه خود به خاک سپرده شد.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن محمد بزاز همدانی»، ج۳، ص۲۹۳.
