مماثلت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مماثلت به معنای همانندی است و در مباحث فقهی مختلفی مانند قرآنی،
صلاة،
حج،
تجارت،
قرض، و
قصاص اهمیت دارد. این مفهوم به شرطهای خاصی در
غسل،
نماز،
معاملات، و دیگر احکام فقهی اشاره دارد که رعایت آن در مواردی مانند جنسیت، نوع کالا و سلامت اعضا الزامی است.
مماثلت به معنای همانندی است.
از آن در بابهای مختلفی چون
طهارت، صلاة، حج، تجارت، قرض،
سبق و رمایه،
نکاح،
غصب و قصاص سخن گفتهاند.
چنانچه در اثنای غسل،
حدث اکبر عارض شود، در صورت مماثل بودن دو حدث، مانند خروج منی در اثنای غسل جنابت، غسل باطل میشود و باید دوباره غسل کند و در صورت مماثل نبودن، مانند مس میت در اثنای غسل جنابت، آیا غسل باطل میشود یا نه؟ مسئله اختلافی است.
در تحقق عادت برای
حائض، دیدن دو بار خون همانند هم، شرط است و اگر این مماثلت، هم در وقت محقق شود، مانند اینکه در هر دو ماه، اوّل ماه خون ببیند و هم در تعداد روزها، مانند اینکه در هر دو ماه، هفت روز خون ببیند، به چنین زنی صاحب عادت وقتیه و عددیه و اگر تنها در وقت باشد، صاحب عادت وقتیه و اگر تنها در تعداد روزها باشد، صاحب عادت عددیه گویند و چنانچه هیچ مماثلتی به لحاظ وقت و عدد وجود نداشته باشد، به او مضطربه اطلاق میشود.
در غسل میت، بین غسل دهنده و میت مماثلت در جنسیت شرط است. موارد ذیل از این حکم استثنا شده است:
۱. کودک تا سن سه سالگی. بنابر این، اگر دختر باشد، مرد و اگر پسر باشد، زن میتواند او را غسل دهد.
۲. زوج و زوجه که هر کدام میتواند دیگری را غسل دهد؛ هرچند بنابر قول مشهور مماثل نیز وجود داشته باشد.
۳. محارم میتوانند یکدیگر را غسل دهند. در اینکه این حکم مشروط به عدم وجود مماثل است یا نه، مسئله محل اختلاف است.
۴. مولا نسبت به کنیز. آیا کنیز نیز میتواند مولا را غسل دهد یا نه؟ اختلاف است.
در بیشتر موارد اشتراط مماثلت، در صورت فقدان مماثل
شیعه اثنا عشری، مسلمان غیر شیعی میت را غسل میدهد و با فقدان وی نیز
کافر کتابی مماثل بنابر مشهور میتواند میت را غسل دهد و با نبود وی، بنابر مشهور، غسل میت ساقط است.
بنابر قول مشهور، در پاسخ به سلام در حال نماز، مماثلت در صیغه سلام شرط است.
جمعی در قضای
نوافل، مماثلت در وقت را
مستحب دانستهاند؛ بدین معنا که قضای نافله شب در شب و نافله روز در روز انجام شود.
در قضای
نمازهای میت، مماثلت در جنسیت شرط نیست. بنابر این، زن میتواند نماز قضای مرد و مرد، نماز قضای زن را به جا آورد.
حج: در نیابت از حج، بین نایب و منوب عنه مماثلت در جنسیت شرط نیست؛ از این رو، هر یک از زن و مرد میتوانند نایب یکدیگر شوند.
در بحث
محرمات احرام، در خصوص حیوانات وحشی که کشتن آنها بر مُحرم حرام و موجب ثبوت
کفّاره است، چنانچه برای آنها از میان حیوانات اهلی مثلی وجود داشته باشد، بنابر مشهور، در کفاره آنها رعایت مماثلت لازم است؛ بدین معنا که اگر مُحرمی گاوی وحشی را بکشد، کفاره آن یک گاو اهلی است که باید قربانی کند.
چنانچه مُحرم حیوان معیوبی را شکار کند، افضل آن است که حیوانی سالم را به عنوان کفاره قربانی نماید؛ هرچند قربانی معیوب کفایت میکند؛ لیکن مماثل بودن در نوع عیب باید رعایت شود. بنابر این، اگر حیوان شکار شده کور بوده، کفاره آن نیز باید حیوان کور باشد و قربانی کردن حیوان فلج کفایت نمیکند.
در
معاملات پایاپای که کالا در برابر کالا مبادله میشود، در صورتی که دو کالا در نوع همانند و به قول مشهور غیر شمارشی باشند، باید مقدار آن دو برابر باشد و یکی بر دیگری تفاضل نداشته باشد، مانند اینکه یک کیلو گندم در برابر یک کیلو گندم قرار گیرد. در غیر این صورت
ربا به شمار میرود و حرام است.
آنچه قرض گرفته شده، اگر
مثلی باشد، باید هنگام ادا، همانند آن از حیث اوصاف و خصوصیات پرداخت گردد، مگر آنکه غیر آن شرط شده باشد.
در مسابقه تیراندازی، جمعی مماثل بودن ابزار تیراندازی از حیث نوع را شرط دانستهاند، مانند اینکه هر دو کمان عربی یا فارسی باشند.
در مسابقه با حیوانات، همچون سوارکاری، باید حیوانها در نوع مماثل هم باشند.
زن و مرد میتوانند به هر یک از اعضای هم جنس خود، جز
عورت نگاه کنند.
باز گرداندن
مال غصبی به صاحبش بر غاصب واجب است و در صورت تلف شدن نزد غاصب، چنانچه مثلی باشد، باید مثل آن برگردانده شود.
در
قصاص نفس، مماثلت در دین در صورت مسلمان بودن قاتل و مماثلت در حریت در صورت آزاد بودن قاتل و مماثلت در
عقل در صورت عاقل بودن قاتل شرط است.
در قصاص اعضا، علاوه بر مماثلت در آنچه در قصاص نفس گذشت، مماثلت در سلامت نیز شرط است؛ البته نه از هر عیب؛ بلکه سلامت از شلی.
بنابر این، عضو سالم در برابر عضو شـل قصاص نمیشود. چنان که مماثلت در محل نیز شرط میباشد.
بنابر این، اگر دست راست را قطع کرده است، دست راست جانی قطع میشود.
همچنین مماثلت در اصلی و زاید بودن عضو نیز شرط است؛ یعنی عضو اصلی در برابر عضو اصلی و عضو زاید در برابر عضو زاید قصاص میشود.
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهمالسّلام)، ج۸، ص۲۸۰.
