شیخ صدوق (فقه سیاسی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمّی (۳۰۵–۳۸۱ هـ.ق) معروف به شیخ صدوق، از فقها و
محدثان برجسته
شیعه بود.
وی در
قم به دنیا آمد و از محضر پدر و علمای برجسته آن زمان علوم دینی و
حدیث را فراگرفت.
او بیش از ۳۰۰ اثر تألیفی در فقه، حدیث و علوم اسلامی بر جای گذاشت، از جمله «
من لا یحضره الفقیه»، «
کمال الدین» و «
تهذیب الاحکام».
وی شاگردان فراوانی تربیت کرد که خود به چهرههای برجسته علمی تبدیل شدند و پایههای مکتب تشیع را مستحکم کردند.
او در رِی زندگی کرد و در آنجا درگذشت و مزارش تا امروز باقی است.
تأثیر علمی و نقش او در حفظ و نشر احادیث
اهل بیت و تقویت فقه شیعی تا قرون بعد نیز ادامه یافت.
محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى، مشهور به شيخ صدوق در سال (۳۰۵ هـ.ق)، در خاندان علم و تقوى، در شهر قم ديده به جهان گشوده، شيخ طوسى جريان ولادت وى را اينچنين نقل كرده كه على بن بابويه با دختر عموى خود
ازدواج كرده بود؛ ولى از او فرزندى نصيب وى نشده بود كه او در نامهاى از حضور شيخ ابوالقاسم،
حسین بن روح تقاضا كرد تا از محضر
حضرت (بقیةاللّهعجلاللّهتعالیفرجه) بخواهد براى او دعا كند تا
خداوند اولاد
صالح و
فقیه به او عطا كند.
پس از گذشت مدتى از ناحيه آن حضرت اينگونه جواب رسيد:
«تو از اين همسرت صاحب فرزند نخواهى شد؛ ولى به زودى كنيزى ديلميه نصيب تو مىشود كه از او داراى دو پسر فقيه خواهى گشت.» (۱)
پدر بزرگوارش، على بن حسين بن بابويه قمى مردى عالم
عابد و
محدث زاهد و صاحب كرامات و نيز از برجستهترين علما و فقهاى بزرگ زمان خود بود و با آنكه عالمان و محدثان بسيارى در قم مىزيستند، عهدهدار پرچم هدايت و
مرجعیت فتوا بوده است.
با اين همه، ايشان با دكه كوچكى كه در بازار قم داشت كه از راه كسب و تجارت و در نهايت زهد و عفاف، امرار معاش مىكرد و ساعاتى از روز را نيز در منزل خود به تدريس و تبليغ
احکام و نقل روايات مىپرداخت.
ابوجعفر محمد بن على بن بابويه قمى كه بعدها به شيخ صدوق معروف شد، داراى استعدادى عجيب و نبوغى سرشار بوده كه از همان اوايل كودكى در شهر مقدس قم به تحصيل علم و فراگيرى
احادیث معصومین (علیهمالسلام) مشغول شد ايشان بيش از بيست سال از دوران پر بركت حيات پدر را درک كرده و در اين مدت از محضر پدر و ساير علماى قم مانند محمد بن حسن بن احمد بن وليد، حمزة بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن زيد بن على (عليهالسلام)، ابو الحسن محمد بن قاسم، ابو محمد قاسم بن محمد استرآبادى، ابو محمد عبدوس بن على بن عباس گرگانى و محمد بن على استرآبادى كسب علم و حكمت كرد.
تا جايى كه از بزرگ ترين شخصيتهاى جهان اسلام و از برجستهترين چهرههاى درخشان علم و فضيلت شد.
شيخ صدوق در نوجوانى مدارج علمى را طى كرده و از همان نوجوانى تأليفات خود را آغاز كرد در عهد جوانى آنچنان وزين و عالم شده بود كه اهالى قم پيشوايى او را پذيرفتند، تا جايى كه ايشان در سن ۲۲ يا ۲۳ سالگى پس از در گذشت پدر بزرگوارش وظيفه سنگين نشر احاديث آل محمد (صلىاللّهعليهماجمعين) و هدايت
امت را عهده دار شد كه اين آغازگر دوران جديدى از زندگى وى بود.
ايشان كه نزديک به عصر ائمه (عليهمالسلام) مىزيسته، با جمعآورى روايات
اهل بیت (علیهمالسلام) و تأليف كتابهاى نفيس و با ارزش، خدمات ارزنده و كم نظيرى به عالم اسلام و تشيع كرد.
شيخ طوسى در معرفى شخصيت علمى شيخ صدوق مىگويد:
«او دانشمندى جليلالقدر و حافظ احاديث بود.
از احوال رجال، كاملا آگاه و در سلسله احاديث، نقادى عالى مقام به شمار مىآمد.
بين بزرگان
قم، از نظر حفظ احاديث و كثرت معلومات مثل و مانندى نداشت و در حدود سيصد اثر تأليفى از خود به يادگار گذاشته است.» (۲)
رجالى كبير،
نجاشی نيز چنين مىنويسد:
«ابو جعفر (شيخ صدوق) ساكن رى، فقيه و چهره برجسته
شیعه در خراسان است، او به بغداد نيز وارد شد و با اينكه در سن جوانى بود، همه بزرگان شيعه از او استماع حديث مىكردند.»
علامه بحرانى چنين تصريح مىكند:
«جمعى از اصحاب ما، از جمله علامه در «
مختلف»، شهيد در «
شرح ارشاد» و سيد محقق داماد، روايات مرسله صدوق را صحيح مىدانند و به آنها عمل مىكنند؛ زيرا همانگونه كه روايات مرسله
ابن ابی عمیر پذيرفتهشده،
روایات مرسله صدوق هم مورد قبول واقع شده است.»
ايشان از حشر و نشرهايى كه با
آل بویه داشته نهايت استفاده را برد، به ويژه در آن زمان كه در جهان
اسلام مذاهب چهارگانه
اهل سنت ميداندار بودند، شيخ صدوق با استفاده از موقعيت ايجاده شده توسط صاحب بن عباد، نه تنها خدمات فراوانى به جهان اسلام كرد بلكه پايه مكتب تشيع و تبليغ را بيش از پيش محكم و استوار كرد.
در سايه استفاده از استادان مبرز شاگردانى را تربيت نمود كه هر كدام مانند ستارهاى در آسمان علوم اسلامى نور افشانى مىكنند كه برادرش
حسین بن علی بن موسی بن بابویه قمی،
شیخ مفید، شيخ ثقة الدين حسن بن حسين بن على بن موسى بن بابويه برادرزاده صدوق،
علی بن احمد بن عباس، پدر شيخ نجاشى،
ابو القاسم علی بن محمد بن علی خزاز - ابن غضائری، ابو عبد اللّه حسين بن عبيد اللبه بن ابراهيم، ابو الحسن جعفر بن حسين حسكه قمى، استاد
شیخ طوسی، شيخ
ابو جعفر محمد بن احمد بن عباس بن فاخر دوریستی، معاصر شيخ طوسى، ابو زكريا محمد بن سليمان حمرانى، شيخ ابو البركات على بن حسن خوزى نمونههايى از آنها است. (۴)
علاوه بر تربيت شاگردان، تأليفات فراوان و گوناگون وى در علوم و فنون مختلف اسلامى، هر كدام گوهرى تابناک و گنجينهاى پايانناپذير است كه هماكنون نيز با گذشت بيش از هزار سال از تاريخ تأليف آنها، به جاى فرسودگى و بىرونقى، روزبهروز بر ارزش و اعتبار آن افزوده شده و جايگاهى بس رفيع و والا يافتهاند و در صدر قفسه كتابخانهها و در سينه فقها و دانشمندان جاى دارند، كه از جمله آنها است:
۱ - من لا يحضره الفقيه؛
۲ - مدينة العلم؛
۳ - كمال الدين و تمام النعمة؛
۴ - التوحيد؛
۵ - الخصال؛
۶ - معانى الأخبار؛
۷ - عيون أخبار الرضا (عليهالسلام)؛
۸ - الأمالى؛
۹ - المقنع فى الفقه؛
۱۰ - الهداية بالخير؛
۱۱ - صفات شيعه؛
۱۲ - مصادقه الاخوان؛
۱۳ - علل الشرايع؛
۱۴ - اثبات ولايت على (عليهالسلام)؛
۱۵ - معرفت؛
۱۶ - مشيخته الفقيه؛
۱۷ - عيون الاخبار؛
۱۸ - لايجاز فى الفرائض؛
۱۹ - مناسك الحج فى مجرد العمل؛
۲۰ - المسائل الحلبيه فى الفقه؛
۲۱ - المسائل الجنبلائيه فى الفقه؛
۲۲ - المسائل الحائريه فى الفقيه؛
۲۳ - مسئلۀ فى وجوب الجزيه على اليهود و المنتمين الى الجبابرة؛
۲۴ - مسئلۀ فى تحريم الفقاع؛
۲۵ - العدة فى الاصول؛
۲۶ - مسئله فى العمل بخبر الواحد و بيان حجية الاخبار؛
۲۷ - تلخيص الشافعى فى الامه؛
۲۸ - تهميد الاصول؛
۲۹ - الاقتصاد الهادى الى راه الرشاد؛
۳۰ - المفصح فى الامامه؛
۳۱ - الغيبه، در مورد غيبت امام زمان؛
۳۲ - ما يعلل و ما لا يعلل؛
۳۳ - مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد؛
۳۴ - انس الوحيد؛
۳۵ - هدايه المسترشد و بصيرة المتعبد فى الادعيه و العبادات.
ابو جعفر محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق (ابن بابويه) نزد استادان زيادى از جمله پدرش شاگردى كرد و ادب و فقه را فراگرفت.
پدرش، ابو الحسن على بن حسين بن موسى قمى، نيز از فقهاى شيعه بود كه با حسين بن روح، نائب سوم امام زمان، نيز ملاقات داشت.
او به دعاى امام زمان صاحب سه فرزند شد كه محمد (شيخ صدوق) بزرگترين آنها بود.
شيخ صدوق براى ملاقات با ابو عبدالله نعمت رقيب به بلخ رفت و كتاب «
من لا یحضره الفقیه» را به نام او نوشت.
شيخ در اواخر عمر در شهر رى زندگى مىكرد كه تحت سيطره آل بويه بود و «
ركن الدوله» و وزير او، «
صاحب ابن عباد»، او را بسيار گرامى مىداشتند.
بالاخره اين عالم بزرگ و آخرين بازمانده خاندان صدوق، در سال (۳۸۱ هـ.ق) ديده از جهان فانى فرو بست و به سراى باقى شتافت.
ابن بابويه به سال (۳۸۱ هـ.ق) در رى در گذشت و در همانجا مدفون شد.
مزار او تاكنون باقى مانده است.
۱ - اعيان الشيعه ۱۵۹/۹؛
۴ - اعيان الشيعه ۱۵۹/۹؛
۲ - الذريعه ۵۰۴/۴؛
۵ -
•
عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، ج۲، ص۱۹۲-۱۹۴.
