شیخ صدوق و اندیشه سیاسی (فقه سیاسی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شیخ صدوق و اندیشه سیاسی، تحریم همکاری با حکومتهای نامشروع یکی از اصول اساسی محسوب میشود.
امام صادق (علیهالسلام) تأکید میکند که ارزش اعمال افراد در حکومت جور، بر اساس نیت و انگیزه آنان سنجیده میشود.
همکاری ناگزیر با نظام نامشروع در شرایطی چون امرار معاش یا خدمت به مردم، با اجتناب از ظلم و فساد مشروع است.
افراد در درون حکومت جور موظف به رفع نیازهای مشروع مردم و خدمت به جامعه هستند.
این دیدگاه منجر به نظریه «
دولت در دولت» میشود که در آن افراد با بینش سیاسی و برنامهریزی، ضمن عدم مشروعیت نظام، تلاش برای اصلاح و خدمت به مردم دارند.
انگیزه و معرفت در عمل سیاسی اهمیت دارد و ارزش هر اقدام بر اساس نیت فرد ارزیابی میشود.
فرازی از كتاب
المقنع فی الفقه تأليف
شیخ صدوق كه از بعد انديشه سياسى شيعه قابل تجزيه و تحليل ارزشمندى است، در ارتباط با همكارى با خلفا و زمامداران جور و مشاركت در دولت و اعمال حاكميت آنان، بدون ترديد يكى از مهمترين فرازهاى انديشه سياسى
شیعه در طول تاريخ بوده است.
شيخ صدوق نقل مىكند كه:
«از امام صادق (علیهالسلام) در مورد مردى كه دوستدار
اهلبیت پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) باشد، ولى در دستگاه زمامداران غاصب و جور مشاركت داشته باشد، سئوال شد كه اگر چنين كسى در زير پرچم چنين زمامدارانى به قتل برسد، وضعيت او در پيشگاه
خدا چگونه خواهد بود؟»
امام (علیهالسلام) در پاسخ فرمود:
«خداوند وى را براساس نيتى كه در اين همكارى با دولت جائر داشته، براى محاسبه مبعوث مىنمايد.
هرگاه كسى از ديگرى كارى را كه مربوط به سلطان جائر است بخواهد و در مقابل آن پولى پرداخت كند، اشكال ندارد چنانكه خريدن مواد غذايى از دولت جائر و يا پوشاک بلامانع است.»
در اين راستا با توجه به اين سخنان كوتاه مىتوان نتايج زير را به دست آورد:
به اعتقاد صدوق در برخورد با اين مسئله، نخست بايد از آگاهى و بينش سياسى لازم برخوردار بود و ماهيت، منزلت و عملكرد نظام حاكم و مسئولان آن را به دقت بررسى كرد
«اياك و عمل السلطان» اين دقت و بينش هنگامى ضرورىتر و لازمتر جلوه مىكند كه شخص بخواهد به نحوى با دستگاه حاكم و زمامداران آن ارتباط برقرار كند.
صدوق به نحوه ارتباط منفى با نظام حاكم نمىپردازد، اما در صورتى كه شخص بخواهد رابطه همكارى برقرار كند وى را از آن منع مىكند و با جمله:
«فلا تدخل فيها» هر نوع مشاركت با دولت جائر را ممنوع مىشمارد و حكم كلى و قاعده سياسى اصلى را در اين باره بر ممنوعيت همكارى و عدم مشروعيت نظام بپا مىدارد.
اين همان اصل تحريم سياسى دولتهاى نامشروع است كه خود نخستين گام در مبارزه سياسى محسوب مىشود. در حقيقت مىتوان از اين اصل و قاعده سياسى چنين نتيجه گرفت كه در ديدگاه صدوق، عدم همكارى با دولتهاى جائر به معناى بىطرفى و بىتفاوتى نسبت به وضعيت موجود نيست بلكه وى با تأسيس چنين اصلى به رابطه منفى نيز اشاره دارد.
به عقيده صدوق در انديشه يک شيعه وقتى جمله
«اياك و اعمال السلطان» شكل مىگيرد، در واقع اين انديشه با يک حالت منفى و تحريم نسبت به نظام حاكم همراه است.
تحريمى كه از آگاهى نسبت به دستگاه حاكم و زمامداران آن ناشى مىشود و او اگر با چنين نظامى همكارى و مشاركت ندارد، به دليل شناختى است كه از ماهيت، جايگاه و عملكرد آن از ديدگاه تفكر شيعى دارد.
هر حكم كلى قابل استثناست.
در شرايطى كه شخص ناگزير از همكارى و مشاركت با دستگاههاى مرتبط با نظام جور مىشود و به دلايلى چون امرارمعاش ضرورى، پوشش براى تأمين امنيت، خدمت به جامعه و مردم و اصلاح يا ايجاد تحول در داخل نظام حاكم به فعاليت مىپردازد؛ بايد از هر نوع عمل خلاف به ويژه ظلم و فساد اجتناب ورزد و بنا به تصريح صدوق، به جبران اين خطا به مردم خدمت كند و به زيردستان نيكى كند، به طورى كه تا نياز مراجعهكنندگان را برطرف نكرده، از خود دور نكند.
اطلاق تعبير صدوق:
«فاحسن الى كل احد» نشان مىدهد كه وظيفه چنين كسانى كه به ناچار در مشاغل مختلف و درجات متفاوت درون نظامهاى نامشروع به كار گمارده مىشوند؛ تنها در مورد نيازمندانى نيست كه به آنها مراجعه مىكنند بلكه شامل تمامى كسانى است كه در
جامعه اسلامی داراى نيازهاى مشروع بوده و نظام حاكم در برآوردن نيازهاى آنان كوتاهى و يا ستم مىكند.
با تجزيه و تحليل دقيق اين نظريه مىتوان به نظريه دولت در دولت، در انديشه سياسى
شیعه رسيد.
زيرا مفهوم اين جمله در المقنع فى الفقه:
«فاحسن الى كل احد و لا ترد احدا من حاجه تهيأ لك» آن است كه فرد آگاه و صاحب انديشه تحريم سياسى نظام حاكم، هنگامى كه در داخل اين نظام جور قرار مىگيرد، بايد با استفاده از همه امكانات قابل بهرهبردارى در رفع نياز مردم بكوشد و چنين عملى جز با برنامهريزى و شناخت كامل امكانات، وضعيت موجود و جايگاه فرد در كل نظام حاكم امكانپذير نيست.
بىشک مخاطب شيخ صدوق در جمله:
«فان دخلت فيها» كسى است كه براساس اعتقاد به امامت و انحصار مشروعيت نظام سياسى به نظام منسوب به امام (علیهالسلام) نظام حاكم را نامشروع دانسته و بنابه حكم صدوق (اياك و اعمال السطان) آن نظام را با تمامى نهادها و مسئولانش تحريم كرده و معتقد به زوال و نابودى آن است و هر لحظه انتظار آن را دارد كه با واژگونى نظام حاكم، نظام سياسى منسوب به امام (علیهالسلام) اقتدار و حاكميت را در دست گيرد.
در اصطلاح سياسى امروز به چنين فرد سياسى، آگاه و متحرک، انقلابى گفته مىشود كه با تحريم و بايكوت كردن رژيم حاكم، تشكيلات مؤثرى را براى رفع ستم و ارائه خدمات به آحاد ملت خود سامان مىبخشد؛.
اعطاى لقب «اولياء الله» در روايت امام هشتم (علیهالسلام) بنابر نقل صدوق در المقنع فى الفقه، به كسانى كه با وجود تحريم نظام حاكم در درون آن به محبت و دستگيرى اولياى خدا مىپردازند، مىتواند منزلت و جايگاه مجاهدان در راه خدا را تداعى كند.
جاذبه اين واژه و امتياز بزرگ الهى يعنى در زمره اولياى
خدا قرار گرفتن خود، مىتواند به عنوان يک انگيزه مؤثر در بسيج نيروها به سمت عملى كه موجب كسب چنين افتخارى مىشود به شمار آيد.
نفوذ در درون دستگاه جور مىتواند تا آن حد متصور باشد كه شخص نفوذى در همه عرصهها و صحنهها حتى فعاليتهايى كه منتهى به مرگ وى شود مشاركت كند، چنانكه پيشفرض
روایت امام صادق (علیهالسلام) بنابر نقل صدوق در كتاب المقنع فى الفقه همان است
«فيقتل تحت رأيتهم»انگيزه سياسى عمل سياسى نيز مانند همه اعمالى كه در حوزه
دین انجام مىشود بايد انگيزه دار و همراه با بينش و معرفت باشد.
مفاد حديث امام صادق (علیهالسلام) در مورد فقره
«يبعثه الله على نيته» در حقيقت همان مفهوم اصل كلى:
«انما الاعمال بالنيات» است كه به معناى ارزشيابى عمل براساس انديشه،
معرفت و انگيزه است.
•
زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، ج۲، ص۱۹۴-۱۹۶.
