انوار الأصول (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«انوار الاصول»، تالیف
احمد قدسی ،
تقریرات درس خارج اصول آیة الله،
ناصر مکارم شیرازی می‌باشد که به
زبان عربی و در
سال ۱۴۱۴ ق/ ۱۳۷۲ ش، تدوین شده است.
نویسنده، آزاد اندیشی استاد، اصالت دادن ایشان به بحث و
نقد و ارائه مباحث به صورت علمی را دلیل انتخاب درس وی و تهیه و
تدوین آن، ذکر کرده است.
کتاب، با مقدمه مفصل مؤلف، آغاز و مطالب، در قالب هشت مقصد، در سه جلد، ارائه شده است.
نویسنده، اکثر مباحث موجود در
علم اصول را مطرح و آنها را به صورت جامع، بررسی نموده است.
جلد اول، در دو مقصد
مباحث الفاظ تا انتهای
نواهی را مطرح کرده است.
نویسنده، در مقدمه، ابتدا، تاریخ و نحوه تکامل علم اصول را بررسی نموده است. وی، معتقد است که اولین رساله‌ای که در مورد این علم تدوین شده، رساله شیخ مفید می‌باشد که توسط محقق کراجکی، در «کنز الفواید» آمده است، البته وی به این نکته نیز اشاره دارد که این امر، به این معنی نیست که این محقق، واضع و مبتکر این علم می‌باشد، بلکه معتقد است اصل آن، در زمان ائمه علیه‌السّلام و رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، به وجود آمده است.
وی، علاوه بر توضیح اهمیت و جایگاه علم اصول، به مشکلات این علم اشاره کرده است از جمله:
۱. فقدان نظام لازم مناسب در کیفیت ورود و خروج به مسائل و شیوه عرضه مباحث؛
۲. وجود مسائلی که با مباحث اصولی پیوند خورده و به اشتباه، از مبادی این علم محسوب می‌شوند؛
۳. عدم وجود برخی مسائلی که در کتب اصولی قدیم مطرح شده، ولی امروزه در این علم وجود ندارند؛
۴. توسعه بیش از حد برخی از مسائل آن، از قبیل مبحث انسداد و...
در ادامه، مقدماتی که قبل از ورود به مباحث اصول، ذکر می‌شود، مطرح و مفصلا توضیح داده شده است. این مقدمات، ده مورد است که عبارتند از:
۱. مسائل اربعه: موضوع علوم، وجه تمایز علوم از یک دیگر، موضوع علم اصول و تعریف آن؛
۲. احکام وضع؛
۳. وضعی بودن یا طبعی بودن مجاز؛
۴. تبعیت یا عدم تبعیت دلالت از اراده؛
۵. وضع مرکبات و هیئات؛
۶. علائم حقیقت و مجاز؛
۷. حقیقت شرعیه؛
۸. صحیح و اعم؛
۹. اشتراک و استعمال لفظ مشترک در بیش از معنی واحد؛
۱۰. مشتق.
مقصد اول، مباحث مربوط به اوامر را مطرح کرده است. در این بخش، نویسنده، پس از تعریف معنی و ماده امر، اعتبار علو و استعلا در معنای امر و دلالت امر بر وجوب را مطرح نموده است. وی، مسئله اتحاد طلب و اراده را، قبل از آنکه اصولی باشد، یک مسئله کلامی دانسته و اقوال مختلف، از جمله قول اشاعره و دلایل آنها در این رابطه را بررسی نموده است.
قضا و قدر، مفاد صیغه امر در جمله، تعریف توصلی و تعبدی، اقسام قصد قربت، وجوب مباشرت در امر، اینکه آیا اصل در واجبات نفسی بودن است یا غیری بودن؟ امری که پس از منع آمده باشد، دلالت امر بر مره و تکرار یا فور و تراخی، مجزی بودن اوامر ظاهریه شرعیه و... از دیگر مباحث مطرح شده در این مقصد می‌باشد.
در مقصد دوم، مسائل مرتبط با مبحث نواهی بحث شده است. نویسنده، پس از اشاره به قول معروف علما، پیرامون متحد بودن مفاد امر و نهی در دلالت آنها بر طلب و تفاوت در متعلق، قول مخالف این رای؛ یعنی اتحاد آن دو در متعلق و اختلاف در مدلول را مطرح و ادله آن را بررسی نموده است.
در ادامه، دلالت نهی بر تحریم، مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده، در پاسخ به این سؤال که آیا دلالت نهی بر تحریم، به مقتضی وضع می‌باشد؛ در نتیجه استعمال نهی در کراهت، مجاز خواهد بود یا اینکه این دلالت، به خاطر اطلاق و مقدمات حکمت است؛ در نتیجه این استعمال حقیقی است؟، مبنای دوم را برگزیده و معتقد است نهی، بر دوام وجوب ترک نیز دلالت دارد.
از دیگر مسائل مورد بحث در این مقصد، عبارت است از: مسئله اجتماع امر و نهی و فرق آن با مسئله نهی در عبادات؛ اینکه آیا این مسئله اصولی است یا نه و آیا قید مندوحه در محل نزاع لازم است؟ نهی در عبادات و معاملات؛ معنای صحت و فساد و...
جلد دوم، شامل چهار مقصد زیر می‌باشد:
الف) مفاهیم: پس از تعریف مفهوم و مشخص کردن این چهار امر که آیا بحث در مفاهیم عقلی است یا لفظی؟ بحث اصولی است یا نه؟ از صفات دال است یا مدلول؟ و اینکه آیا این بحث، صغروی است یا کبروی؟، چهار مفهوم شرط، وصف، غایت و حصر، مورد بررسی قرار گرفته است؛
ب) عام و خاص: ضمن تعریف عام و خاص و بیان اقسام عام، از جمله استغراقی، مجموعی و بدلی، فرق بین عام و مطلق بیان شده و در ادامه، الفاظ عام، معرفی و بررسی شده است و در پایان این مقصد، چند نکته پیرامون عام و خاص مطرح شده است، از جمله:
۱. تخصیص عام به وسیله مفهوم؛
۲. استثنایی که بعد از جملات متعدد آورده می‌شود؛
۳. تخصیص عمومات کتاب با خبر واحد؛
۴. نسخ و بداء و... ؛
ج) مطلق و مقید: پس از تعریف مطلق و مقید، شمولیت اطلاق، ذهنی نبودن اطلاق و تقیید و الفاظ اطلاق که عبارتند از: اسم جنس، علم جنس، مفرد محلی به «ال» و نکره، مورد بحث قرار گرفته است و در ادامه، ضمن بررسی این امر که آیا استعمال مطلق در مقید، حقیقت است یا مجاز؟ فرق بین عام و مطلق و مجمل و مبین مطرح شده است؛
د) در شش بخش زیر، امارات معتبره شرعیه را مورد بررسی و مطالعه قرار داده است:
۱. حجیت ظواهر: نویسنده، معتقد است ظواهر، از جمله ظنونی هستند که از تحت اصالت حرمت به ظن، خارج شده‌اند و دلایل متعددی بر حجیت ظواهر مطلق الفاظ، اقامه شده است؛
۲. حجیت اجماع منقول: نویسنده، معتقد است که جایگاه این بحث، پس از بحث حجیت خبر واحد و اثبات حجیت آن است، اما به دلیل پیروی از مذهب گذشتگان، این بحث را در این جا مطرح کرده است؛
۳. حجیت شهرت ظنیه: مراد، شهرت فتوائیه است، نه شهرت روایی و عملی. برخی، قائل به حجیت این شهرت می‌باشند مطلقا؛ چه مربوط به قدماء باشد یا متاخرین، برخی، معتقد به عدم حجیت آن هستند مطلقا و عده‌ای نیز قائل به تفصیل در مورد آن می‌باشند؛
۴. حجیت خبر واحد: نویسنده، این مسئله را، از اهم مسائل اصولی دانسته و معتقد است استناد اکثر مسائل فقهی، مبتنی بر روشن شدن آن بوده و اگر این بحث و نیز مسئله تعادل و تراجیح وجود نداشت، استنباط و اجتهادی نیز وجود نداشت؛
۵. حجیت مطلق ظن: در این رابطه، چهار وجه زیر، بررسی شده‌اند:
الف) وجوب عقلی دفع ضرر مظنون؛
ب) ترجیح مرجوح بر راجح؛
ج) رای سید مجاهد؛
د) دلیل انسداد.
۶. حجیت دلیل عقلی: در دو مقام دلایل قطعیه، مانند حسن و قبح عقلی و دلایل ظنیه، از جلمه قیاس، استحسان، مصالح مرسله و سد ذرایع، آن را مطرح و بررسی کرده است.
جلد سوم، اختصاص به مقصد هفتم داشته و در آن، از اصول عملیه زیر، بحث کرده است:
۱. اصالة البرائة: ادله حجیت آن بر اساس آیات، روایات، اجماع و عقل، مورد بررسی قرار گرفته است؛
۲. اصالة التخییر: پس از بیان تطبیقات آن در فقه، تخییر در واقعه متکرره، در تعبدیات و نیز دوران امر بین تعیین و تخییر، بررسی شده است؛
۳. اصالة الاشتغال: از جمله مباحث آن، می‌توان به دوران امر بین متباینین، اضطرار در بعض اطراف، خروج بعض اطراف از محل ابتلا، عدم فرق در دفعیات و تدریجیات در تنجز علم اجمالی و... اشاره کرد؛
۴. اصالة الاستصحاب: پس از تعریف آن و بحث در این که آیا استصحاب، مسئله‌ای اصولی است یا نه؟ ارکان و شرایط جریان آن، مورد بحث و بررسی دقیق قرار گرفته است.
در انتهای این جلد، مباحث مربوط به تعادل و تراجیح و اجتهاد و تقلید نیز مطرح شده است.
فهرست محتویات هر جلد، در انتهای کتاب آمده است.
پاورقی‌ها بیشتر به ذکر منابع اختصاص یافته است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
