• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اهل حل

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اهل حل به ساکنان میان میقات‌های پنج گانه و محدوده حرم اطلاق می‌شود. اهل حل از دو واژه اهل به معنای ساکنان
[۱] العین، خلیل بن احمد، ج۴، ص۸۹.    
[۲] لسان العرب، ابن منظور، ج۱۱، ص۲۹، «اهل».    
و حل به معنای منطقه بیرون از حرم
[۳] الصحاح، جوهری، ج۴، ص۱۶۷۳.    
[۴] تاج العروس، زبیدی، ج۱۴، ص۱۶۲، «حلل».    
ترکیب یافته و در اصطلاح فقه اسلامی به افرادی که میان میقات‌های پنج گانه و محدوده حرم ساکن باشند، اطلاق می‌شود.
[۵] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۶۴.
[۶] تبیین الحقائق، عثمان بن علی زیلعی، ج۲، ص۷۴.
[۷] الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۵۰۲.



در منابع روایی شیعه و اهل سنت، این تعبیر کمتر به چشم می‌آید. گاه نیز در معنایی متفاوت از معنای اصطلاحی به کار رفته، از جمله در روایتی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که مقصود از اهل حل در آن، افراد غیر محرم هستند.
[۸] مستدرک الوسائل، نوری، ج۹، ص۲۰۱.
[۹] مسند احمد، ج۱، ص۱۰۰.
[۱۰] کنز العمال، متقی الهندی، ج۵، ص۲۵۴.
فقیهان امامی نیز به پیروی از روایت‌ها، کمتر از این اصطلاح استفاده نموده و بیشتر با تعابیری چون «من منزله بین المیقات و مکه»
[۱۱] فقه الرضا، علی بن بابویه، ص۲۱۶.    
[۱۲] الدروس، شهید الاول، ج۱، ص۴۹۴.    
و «من کان منزله دون المیقات»
[۱۳] الجمل و العقود، طوسی، ص۱۳۲.
[۱۴] تحریر الاحکام، علامة الحلی، ج۱، ص۹۴.    
[۱۵] الدروس، شهید الاول، ج۱، ص۳۴۱.    
از آن یاد کرده‌اند. منابع فقهی اهل سنت افزون بر چنین تعابیری،
[۱۶] کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۴۰۳.
[۱۷] مواهب الجلیل، حطاب الرعینی، ج۴، ص۴۶.
[۱۸] المحلی، ابن حزم الاندلسی، ج۷، ص۲۶۶.    
با واژگانی مانند حلی
[۱۹] حاشیه ابن عابدین، ج۲، ص۶۳۷.
و اهل بستان
[۲۰] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۶۸.
[۲۱] تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۹۷.    
[۲۲] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۶۶.
و بستانی
[۲۳] الهدایه، علی بن ابی بکر المرغینانی، ج۱، ص۱۷۲.
[۲۴] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۶۶.
[۲۵] تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۹۵.    
(منسوب به بستان بنی عامر که در این منطقه قرار دارد) این مفهوم را شناسانده‌اند.

اهل حل، در برابر اهل حرم و آفاقی، از احکامی ویژه برخوردارند که عبارتند از:

۲.۱ - استطاعت اهل حل

به تصریح شماری از اهل سنت، استطاعت مالی (زاد و راحله) در وجوب حج بر اهل حل شرط نیست و حج بر این افراد بدون زاد و راحله نیز واجب است.
[۲۶] المنتقی، سلیمان بن خلف الباجی، ج۲، ص۲۶۹.
برخی امامیان
[۲۷] تذکرة الفقهاء، علامة الحلی، ج۷، ص۵۱.    
[۲۸] مسالک الافهام، شهید الثانی، ج۲، ص۱۲۹.    
[۲۹] جواهر الکلام، نجفی، ج۱۷، ص۲۵۲.    
و شافعیان
[۳۰] المجموع، نووی، ج۷، ص۸۹.
وجود راحله (مرکب) برای ساکنان پیرامون مکه را که امکان پیمودن راه بدون سختی برای آنان فراهم باشد، شرط نمی‌دانند.

۲.۲ - میقات اهل حل

به باور همه فقیهان امامی
[۳۱] النهایه، طوسی، ص۲۱۱.    
[۳۲] السرائر، ابن ادریس، ج۱، ص۵۲۹.    
[۳۳] تحریر الاحکام، علامة الحلی، ج۱، ص۹۴.    
و تقریبا همه اهل سنت ،
[۳۴] بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۶۱.
[۳۵] المجموع، نووی، ج۷، ص۲۰۳.
[۳۶] الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۲۰۹.
میقات اهل حل منزل خود آنان است و البته احرام آن‌ها از میقات‌های پنج گانه نیز جائز بلکه برتر است.
[۳۷] الدروس، شهید الاول، ج۱، ص۴۹۴.    
[۳۸] مواهب الجلیل، حطاب الرعینی، ج۴، ص۴۹.
[۳۹] العروة الوثقی، سید محمد کاظم یزدی، ج۴، ص۶۳۴.    
از میان تابعین و فقیهان پیشین نیز افرادی چون طاووس، شافعی ، مالک، ابوحنیفه ، احمد و ابوثور نیز میقات اهل حل را منزل آنان دانسته‌اند و تنها مجاهد محل احرام آنان را مکه دانسته است.
[۴۰] المجموع، نووی، ج۷، ص۲۰۳.
[۴۱] الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۲۰۹.
پشتوانه نظر امامیان، روایت‌های پرشمار امامان معصوم : است
[۴۲] المعتبر، محقق الحلی، ج۲، ص۸۰۴.    
[۴۳] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۴، ص۴۴۷.    
[۴۴] موسوعة الامام الخوئی، ج۲۸، ص۲۲۹.    
که از آن جمله می‌توان به صحیحه معاویة بن عمار از امام صادق
[۴۵] التهذیب، طوسی، ج۵، ص۵۹.
اشاره نمود: «من کان منزله دون الوقت الی مکة فلیحرم من منزله». دلیل اهل سنت درباره میقات اهل حل نیز حدیث ابن عباس از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
[۴۶] صحیح البخاری، ج۲، ص۱۴۲.
است که بر پایه آن، محل احرام ساکنان محدوده پیش از میقات، از سوی مکه، منزل آنان دانسته شده است:
[۴۷] المجموع، نووی، ج۷، ص۱۹۴.
[۴۸] الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۲۰۹.
[۴۹] مواهب الجلیل، حطاب الرعینی، ج۴، ص۴۱.
«فمن کان دونهن فمهله من اهله».

۲.۳ - حکم عبور بدون احرام اهل حل از منازل خود

امامیان،
[۵۰] المعتبر، محقق الحلی، ج۲، ص۸۰۴.    
[۵۱] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۴، ص۴۴۷.    
[۵۲] المعتمد، خلخالی، ج۳، ص۲۹۷-۲۹۸.    
حنبلیان،
[۵۳] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۲۲۰.
[۵۴] کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۴۶۵-۴۶۶.
مالکیان
[۵۵] المدونة الکبری، مالک بن انس، ج۱، ص۳۷۳.
[۵۶] مواهب الجلیل، حطاب الرعینی، ج۴، ص۴۱_ ۴۶.
و شافعیان
[۵۷] المجموع، نووی، ج۷، ص۲۰۳.
[۵۸] فتح العزیز، ج۷، ص۸۴.
به پشتوانه احادیث
[۵۹] صحیح البخاری، ج۲، ص۱۴۲-۱۴۳.
[۶۰] التهذیب، طوسی، ج۵، ص۵۹.
عبور بدون احرام اهل حل از منطقه محل سکونت خود به قصد انجام مناسک حج و عمره را جایز نمی‌دانند. به تصریح برخی، این کار کفاره دارد.
[۶۱] المدونة الکبری، مالک بن انس، ج۱، ص۳۷۳.
البته حنفیان باور دارند که اهل حل برای انجام کارهای خود می‌توانند بدون احرام وارد مکه شوند.
[۶۲] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۶۷_ ۱۶۹.
[۶۳] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۶۶.
[۶۴] اللباب، عبدالغنی الغنیمی المیدانی، ج۱، ص۱۸۰.


۲.۴ - وظیفه اهل حل در انجام حج

مشهور فقیهان امامی
[۶۵] جواهر الکلام، نجفی، ج۱۸، ص۵.    
[۶۶] العروة الوثقی، سید محمد کاظم یزدی، ج۴، ص۵۹۹- ۶۰۰.    
و حنفیان
[۶۷] الاصل المعروف بالمبسوط، محمد بن الحسن الشیبانی، ج۲، ص۵۳۳.
[۶۸] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۶۹.
بر پایه آیه ۱۹۶ بقره
[۶۹] بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
بر آنند که انجام حج تمتع برای ساکنان مکه و پیرامون آن روا نیست. بر پایه برخی روایات
[۷۰] التهذیب، طوسی، ج۵، ص۳۳.
[۷۱] التهذیب، طوسی، ج۵، ص۴۷.
و به گفته حنفیان
[۷۲] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۶۹.
[۷۳] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۶۹.
پیرامون مکه در این حکم به معنای فاصله میان مکه و میقات است. پس وظیفه اهل حل در انجام حج با وظیفه آفاقیان تفاوت دارد. البته امامیان فاصله ۴۸ میل را ملاک این فاصله می‌دانند.
[۷۴] جواهر الکلام، نجفی، ج۱۸، ص۶.    
[۷۵] العروة الوثقی، سید محمد کاظم یزدی، ج۴، ص۵۹۹- ۶۰۰.    


۲.۵ - طواف وداع

هر چند بر پایه نظر حنفیان
[۷۶] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۴۲.
[۷۷] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۸۶.
و حنبلیان و برخی شافعیان
[۷۸] الحاوی الکبیر، ماوردی، ج۴، ص۲۱۲-۲۱۳.
طواف وداع از واجبات حج است، به تصریح برخی، این طواف بر اهل حل واجب نیست.
[۷۹] الاستذکار، ابن عبدالبر، ج۴، ص۲۱۲.
[۸۰] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۴۲.
[۸۱] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۸۶.



الاستذکار: ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.) ، به کوشش سالم عطا و محمد معوض، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۰م؛ الاصل المعروف بالمبسوط: محمد بن الحسن الشیبانی (م. ۱۸۹ق.) ، به کوشش ابوالوفاء، کراتشی، ادارة القرآن و العلوم الاسلامیه؛ بدایة المجتهد: ابن رشد القرطبی (م. ۵۹۵ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م. ۵۸۷ق.) ، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق؛ تاج العروس: الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛ تبیین الحقائق: عثمان بن علی الزیلعی (م. ۷۴۳ق.) ، قاهره، دار الکتب الاسلامی، ۱۳۱۳ق؛ تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، مشهد، آل البیت علیهم السلام؛ تحفة الفقهاء: علاء الدین السمرقندی (م. ۵۳۵/۵۳۹ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛ تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۴ق؛ تهذیب الاحکام: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛ الجمل و العقود فی العبادات: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۸۷ش؛ جواهر الکلام: النجفی (م. ۱۲۶۶ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م. ۱۲۵۲ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ الحاوی الکبیر: الماوردی (م ۴۵۰ق.) ، به کوشش علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛ الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. ۱۱۸۶ق.) ، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش؛ الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. ۷۸۶ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق؛ السرائر: ابن ادریس (م. ۵۹۸ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق؛ الشرح الکبیر: عبدالرحمن بن قدامه (م. ۶۸۲ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ الصحاح: الجوهری (م. ۳۹۳ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق؛ صحیح البخاری: البخاری (م. ۲۵۶ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق؛ العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (م. ۱۳۳۷ق.) ، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۰ق؛ العین: خلیل (م. ۱۷۵ق.) ، به کوشش مخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ الفقه الاسلامی و ادلته: وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۱۸ق؛ فقه الرضاعلیه السلام: علی بن بابویه (م. ۳۲۹ق.) ، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا علیه السلام، ۱۴۰۶ق؛ کشاف القناع: منصور البهوتی (م. ۱۰۵۱ق.) ، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ کنز العمال: المتقی الهندی (م. ۹۷۵ق.) ، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق؛ اللباب فی شرح الکتاب: عبدالغنی الغنیمی المیدانی (م. ۱۲۹۸ق.) ، به کوشش محمد محیی الدین، بیروت، المکتبة العلمیه؛ لسان العرب: ابن منظور (م. ۷۱۱ق.) ، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ المبسوط: السرخسی (م. ۴۸۳ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.) ، دار الفکر؛ المحلی بالآثار: ابن حزم الاندلسی (م. ۴۵۶ق.) ، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر؛ المدونة الکبری: مالک بن انس (م. ۱۷۹ق.) ، مصر، مطبعة السعاده؛ مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م. ۹۶۵ق.) ، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ مستدرک الوسائل: النوری (م. ۱۳۲۰ق.) ، بیروت، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۸ق؛ مسند احمد: احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق.) ، بیروت، دار صادر؛ المعتبر: المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق.) ، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش؛ المعتمد فی شرح المناسک: محاضرات الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.) ، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق؛ المغنی: عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ المنتقی شرح الموطا: سلیمان بن خلف الباجی (م. ۴۷۴ق.) ، قاهره، دار الکتاب الاسلامی؛ مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م. ۹۵۴ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛ موسوعة الامام الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.) ، قم، احیاء آثار الخوئی؛ النهایه: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق؛ الهدایة شرح بدایة المبتدی: علی بن ابی بکر المرغینانی (م. ۵۹۳ق.) ، به کوشش طلال یوسف، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.

۱. ↑ العین، خلیل بن احمد، ج۴، ص۸۹.    
۲. ↑ لسان العرب، ابن منظور، ج۱۱، ص۲۹، «اهل».    
۳. ↑ الصحاح، جوهری، ج۴، ص۱۶۷۳.    
۴. ↑ تاج العروس، زبیدی، ج۱۴، ص۱۶۲، «حلل».    
۵. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۶۴.
۶. ↑ تبیین الحقائق، عثمان بن علی زیلعی، ج۲، ص۷۴.
۷. ↑ الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۵۰۲.
۸. ↑ مستدرک الوسائل، نوری، ج۹، ص۲۰۱.
۹. ↑ مسند احمد، ج۱، ص۱۰۰.
۱۰. ↑ کنز العمال، متقی الهندی، ج۵، ص۲۵۴.
۱۱. ↑ فقه الرضا، علی بن بابویه، ص۲۱۶.    
۱۲. ↑ الدروس، شهید الاول، ج۱، ص۴۹۴.    
۱۳. ↑ الجمل و العقود، طوسی، ص۱۳۲.
۱۴. ↑ تحریر الاحکام، علامة الحلی، ج۱، ص۹۴.    
۱۵. ↑ الدروس، شهید الاول، ج۱، ص۳۴۱.    
۱۶. ↑ کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۴۰۳.
۱۷. ↑ مواهب الجلیل، حطاب الرعینی، ج۴، ص۴۶.
۱۸. ↑ المحلی، ابن حزم الاندلسی، ج۷، ص۲۶۶.    
۱۹. ↑ حاشیه ابن عابدین، ج۲، ص۶۳۷.
۲۰. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۶۸.
۲۱. ↑ تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۹۷.    
۲۲. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۶۶.
۲۳. ↑ الهدایه، علی بن ابی بکر المرغینانی، ج۱، ص۱۷۲.
۲۴. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۶۶.
۲۵. ↑ تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۹۵.    
۲۶. ↑ المنتقی، سلیمان بن خلف الباجی، ج۲، ص۲۶۹.
۲۷. ↑ تذکرة الفقهاء، علامة الحلی، ج۷، ص۵۱.    
۲۸. ↑ مسالک الافهام، شهید الثانی، ج۲، ص۱۲۹.    
۲۹. ↑ جواهر الکلام، نجفی، ج۱۷، ص۲۵۲.    
۳۰. ↑ المجموع، نووی، ج۷، ص۸۹.
۳۱. ↑ النهایه، طوسی، ص۲۱۱.    
۳۲. ↑ السرائر، ابن ادریس، ج۱، ص۵۲۹.    
۳۳. ↑ تحریر الاحکام، علامة الحلی، ج۱، ص۹۴.    
۳۴. ↑ بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۶۱.
۳۵. ↑ المجموع، نووی، ج۷، ص۲۰۳.
۳۶. ↑ الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۲۰۹.
۳۷. ↑ الدروس، شهید الاول، ج۱، ص۴۹۴.    
۳۸. ↑ مواهب الجلیل، حطاب الرعینی، ج۴، ص۴۹.
۳۹. ↑ العروة الوثقی، سید محمد کاظم یزدی، ج۴، ص۶۳۴.    
۴۰. ↑ المجموع، نووی، ج۷، ص۲۰۳.
۴۱. ↑ الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۲۰۹.
۴۲. ↑ المعتبر، محقق الحلی، ج۲، ص۸۰۴.    
۴۳. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۴، ص۴۴۷.    
۴۴. ↑ موسوعة الامام الخوئی، ج۲۸، ص۲۲۹.    
۴۵. ↑ التهذیب، طوسی، ج۵، ص۵۹.
۴۶. ↑ صحیح البخاری، ج۲، ص۱۴۲.
۴۷. ↑ المجموع، نووی، ج۷، ص۱۹۴.
۴۸. ↑ الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۲۰۹.
۴۹. ↑ مواهب الجلیل، حطاب الرعینی، ج۴، ص۴۱.
۵۰. ↑ المعتبر، محقق الحلی، ج۲، ص۸۰۴.    
۵۱. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۴، ص۴۴۷.    
۵۲. ↑ المعتمد، خلخالی، ج۳، ص۲۹۷-۲۹۸.    
۵۳. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۲۲۰.
۵۴. ↑ کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۴۶۵-۴۶۶.
۵۵. ↑ المدونة الکبری، مالک بن انس، ج۱، ص۳۷۳.
۵۶. ↑ مواهب الجلیل، حطاب الرعینی، ج۴، ص۴۱_ ۴۶.
۵۷. ↑ المجموع، نووی، ج۷، ص۲۰۳.
۵۸. ↑ فتح العزیز، ج۷، ص۸۴.
۵۹. ↑ صحیح البخاری، ج۲، ص۱۴۲-۱۴۳.
۶۰. ↑ التهذیب، طوسی، ج۵، ص۵۹.
۶۱. ↑ المدونة الکبری، مالک بن انس، ج۱، ص۳۷۳.
۶۲. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۶۷_ ۱۶۹.
۶۳. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۶۶.
۶۴. ↑ اللباب، عبدالغنی الغنیمی المیدانی، ج۱، ص۱۸۰.
۶۵. ↑ جواهر الکلام، نجفی، ج۱۸، ص۵.    
۶۶. ↑ العروة الوثقی، سید محمد کاظم یزدی، ج۴، ص۵۹۹- ۶۰۰.    
۶۷. ↑ الاصل المعروف بالمبسوط، محمد بن الحسن الشیبانی، ج۲، ص۵۳۳.
۶۸. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۶۹.
۶۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
۷۰. ↑ التهذیب، طوسی، ج۵، ص۳۳.
۷۱. ↑ التهذیب، طوسی، ج۵، ص۴۷.
۷۲. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۶۹.
۷۳. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۶۹.
۷۴. ↑ جواهر الکلام، نجفی، ج۱۸، ص۶.    
۷۵. ↑ العروة الوثقی، سید محمد کاظم یزدی، ج۴، ص۵۹۹- ۶۰۰.    
۷۶. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۴۲.
۷۷. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۸۶.
۷۸. ↑ الحاوی الکبیر، ماوردی، ج۴، ص۲۱۲-۲۱۳.
۷۹. ↑ الاستذکار، ابن عبدالبر، ج۴، ص۲۱۲.
۸۰. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۴۲.
۸۱. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۸۶.


حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«اهل حل».    



جعبه ابزار