اولین آیه و سوره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نوشته پیش رو در باره‌ی اولین و آخرین آیه و سوره ی
قرآن و بیان دیدگاه‌ها در این رابطه است.
درباره
اولین آیه یا
سوره نازل شده سه نظر وجود دارد:
گروهی معتقدند که اولین آیات سه یا پنج آیه از اول
سوره علق بوده است که مقارن
بعثت پیامبر نـازل شـده است، هنگامی که ملک (
فرشته) فرود آمد و پیامبر را باعنوان (
نبوت)
ندا داد و به او گـفـت : بـخـوان، گفت : چه بخوانم؟
پس او را در پوشش خود گرفت و گفت : «اقرا باسم ربک الذی خلق• خلق الانسان من علق• اقرا وربک الاکرم• الذی علم بالقلم (٤) علم الانسان ما لم یعلم»
.
از‌امـام صادق علیه‌السّلام روایت شده است که فرمود: (اول ما نزل علی رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بسم الله الرحمان الرحیم اقرا باسم ربک و آخر مانزل علیه : اذاجا نصرالله).
گـروهـی نـخستین سوره نازل شده را
سوره مدثر می‌دانند از ابن سلمه روایت شده است که از
جابربن عبدالله انصاری سؤال کردم : کدامین سوره یا آیه قرآن برای نخستین بار نازل شده است؟
گـفـت: (یا ایها المدثر) گفتم : پس (اقرا باسم ربک) چه؟
گفت : گفتاری که از
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شنیده‌ام اکنون برای شما بازگو می‌کنم شنیدم که فرمود: (مدتی را در مجاورت
کوه حرا گـذرانیدم در پایان که از کوه پایین آمدم و به میانه دشت رسیدم، ندایی شنیدم به هر طرف نـگریستم کسی را ندیدم سپس سر به آسمان بلند کردم، ناگهان او (
جبرئیل) را دیدم لرزشی مرا فـرا گـرفـت، بـه خـانـه نـزد
خدیجه آمدم، خواستم تا مرا بپوشاند آن گاه «یا ایها المدثر قم فانذر»
نـازل شد
گروهی از این حدیث استفاده کرده‌اند که اولین سوره نازل شـده درابـتـدای وحی بر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم این سوره است
ولی در متن
حدیث هیچ گونه اشاره‌ای به این امر که نخستین سوره نازل شده این سوره باشد نشده است، و صرفا
استنباط جابر از‌ایـن حـدیـث چـنـیـن بوده است شاید این پیش آمد پس از مدتی که از
بعثت گذشته بود (
فترت) صـورت گـرفـتـه باشد، زیرا پس از آغاز بعثت برای مدتی
وحی منقطع گردید و دوباره آغاز شد شاهد بر این مدعی حدیث زیر است
از جـابـربـن عبدالله
روایت دیگری شده است که
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره
فترت وحی سخن می‌گفت و مـی فـرمود: (هنگامی که به راه خود ادامه می‌دادم، ناگاه ندایی ازآسمان شنیدم سربلند کردم، فـرشته‌ای را دیدم که در
کوه حرا نیز آمده بود از دیداراو به
وحشت افتادم و بر روی زانوهای خود قـرار گـرفتم سپس از راه خود برگشتم و به خانه آمدم و گفتم : زملونی، زملونی (مرا بپوشانید) آن گـاه مـرا پـوشاندند در این موقع آیات : «یا ایها المدثر قم فانذر وربک فکبر وثیابک فطهر والرجز فاهجر»
ـ نازل شد پس از آن، وحی پی در پی و بدون انقطاع فرود آمد).
گروهی اولین سوره نازل شده را
سوره فاتحه می‌دانند زمخشری می‌گوید: (بیشتر مفسرین بـر این عقیده‌اند که سوره فاتحه اولین سوره نازل شده قرآن است) علامه
طبرسی از استاد احمد زاهـد در کـتاب ایضاح به نقل از
سعیدبن المسیب از مولی
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) آورده است که فرمود: (از
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از
ثواب قرائت قرآن سؤال نمودم، سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بیان فرمود، به
ترتیب نزول سوره‌ها پس اولین سوره‌ای را که در
مکه نازل شده است،سوره (فاتحه) بر شمرد، سـپـس (اقـرا باسم ربک) و آن گاه سوره (ن و القلم). )
واحدی نیشابوری در
اسباب النزول دربـاره ابـتدای
بعثت چنین آورده است : (گاه که پیامبر باخود خلوتی داشت، ندایی از آسمان می‌شنید که موجب هراس وی می‌شد و درآخرین بار فرشته او را ندا داد: یا محمد! گفت : لـبـیـک گـفـت : بـگـو «بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله رب العالمین»
البته
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از همان ابتدای بعثت با گروه کوچک خود (علی و جعفر و زید و خدیجه) نماز را طبق
سنت اسلامی انجام می‌داد و نماز بدون
فاتحة الکتاب برپا نمی‌شود و در حدیث آمده است : (اولین چـیـزی که
جبرئیل به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تعلیم داد،
نماز و
وضو بود) که لازمه آن مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است
جلال الدین سیوطی می‌گوید: (هرگز نبوده است که
نماز در
اسلام بدون فاتحه الکتاب باشد).
مـیان این سه نظر می‌توان به گونه‌ای جمع کرد، زیرا نزول سه یا پنج آیه از اول
سوره علق به طور قـطـع بـا آغـاز
بعثت مقارن بوده است، و این مساله مورد اتفاق نظراست سپس چند آیه از ابتدای
سوره مدثر نازل شده است، ولی اولین سوره کامل که بر
پیامبر نازل گردیده
سوره حمد است و چـنـد آیه از سوره علق یا سوره مدثر درآغاز، عنوان سوره نداشته و با نزول بقیه آیه‌های سوره این عـنـوان را یـافـتـه اسـت لـذااشـکـالـی نـدارد کـه بگوییم اولین سوره، سوره حمد است و به نام فـاتـحـة الـکـتـاب خـوانـده مـی شـود
وجوب خـوانـده شـدن‌ایـن سـوره در
نماز اهمیت آن را مـی رسـانـد،بـه طـوری کـه آن را سـزاوار
عدل و همتای قرآن شدن، می‌کند «ولقد آتیناک سبعا من المثانی والقرآن العظیم»،
و به راستی ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم رادادیم.
سـوره‌ای کـه به نام (سبعا من المثانی) خوانده می‌شود بنابر نقلی سوره حمداست که مشتمل بر هـفـت آیه است از این جهت (مثانی) گفته می‌شود که به سبب کوتاهی قابل تکرار است به ویژه سوره حمد که روزانه در نماز تکرار می‌شود پس اگر
ترتیب نزول سوره‌ها را از نظر ابتدای سوره‌ها در نـظـر بـگیریم، اولین سوره، علق وپنجمین سوره، حمد است چنان که در ترتیب نزول سوره‌ها آورده‌ایم و اگر سوره کامل را ملاک بدانیم، اولین سوره کامل سوره حمد است.
در روایـات منقول از
اهل بیت (علیه‌السّلام) آمده است که آخرین سوره،
سوره نصر است دراین سوره به ظاهر بشارت پیروزی
مطلق شریعت داده شده که پایه‌های آن استوارو مستحکم گشته است و گروه گـروه مـردم آن را پـذیـرفـته‌اند:
«بسم الله الرحمن الرحیم اذا جاء نصر الله والفتح ورایت الناس یدخلون فی دین الله افواجا فسبح بحمد ربک واستغفره انه کان توابا»
۳ ـ با نزول این سوره،
صحابه خرسند شدند زیرا پیروزی مطلق
اسلام بر
کفر و تثبیت و استحکام پایه‌های دین را
بشارت می‌داد ولی
عباس عموی پیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به اوفرمود: (ای عم چرا گریانی؟ ) گفت : (به گمانم از پایان کار تو خبرمی دهد) پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فـرمـود: (هـمـان گـونـه اسـت کـه گـمـان برده‌ای) پیامبر پس از آن دوسال بیش تر زیست نکرد.
امام صادق علیه‌السّلام فرمود: (آخرین سوره، اذا جا نصرالله و الفتح است)
ازابن عباس نیز روایت شـده کـه آخرین سوره،
سوره نصر است
و نیز
روایت شده است : آخرین سوره، سوره برائت اسـت کـه نـخستین آیات آن سال نهم
هجرت نازل شد و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
علی (علیه‌السّلام) را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکین بخواند.
در بـسـیـاری از
روایات آمده است : آخرین آیه که بر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شد این آیه بود: «واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی کل نفس ما کسبت وهم لا یظلمون»
جبرئیل آن را نازل کرد و گفت : آن را در میانه آیه
ربا وآیه دین (پس ازآیه شماره ۲۸۰) از
سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از ۲۱ روز و بنابرقولی ۷ روز ادامه
حیات نداد.
(برخی از نظر ادبی اشکال کرده گفته‌اند، مصدر بودن آیه به (واو) عاطفه، با نـزول انـفرادی آیه سازش ندارد ولی باید توجه داشت ـ بر فرض صحت
روایت ـ مصدر شدن آیه به (واو) از آن جهت است تاتکمله آیه قبل قرار گیرد گرچه با فاصله زمانی و به طور انفرادی نازل گـردیـده باشد علاوه
مصدر شدن جمله‌های بدون سابقه، به (واو) در استعمالات عربی فراوان است : (و لقد امر علی اللئیم یسبنی فمضیت ثمة قلت لا یعنینی) (و رب قائلة یوما بذی سلم این الـطـریق الی حمام منجاب) و در
قرآن نیز فراوان یافت می‌شودکه بر سر آیاتی (واو) آمده که با آیات قبل رابطه‌ای ندارند مثلا: (انما قولنا لشی اذا اردناه ان نقول له کن فیکون و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا و ما ارسلنا من قبلک الا رجالا نوحی الیهم)
آیه نخست در‌امـر
تکوین اسـت آیـه بـعـد در رابـطـه با
مهاجرت آیه سوم مربوط به نحوه ارسال پیامبران پرواضح است که این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پی درپی ثبت شده‌اند. )
احـمـدبـن ابـی یعقوب مشهور به
ابن واضح یعقوبی (متوفای سال‌های پس از۲۹۲) در تاریخ خود چـنـیـن آورده اسـت : (گفته‌اند که آخرین آیه نازل شده بر پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این آیه بود: «الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتی ورضیت لکم الاسلام دینا»،
ـ سپس در ادامه مـی گـویـد: ـ و هـمـیـن گـفـتـار نـزد مـا صحیح واستوار است و نزول آن در روز نصب مولی
امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب در
غدیرخم بوده است).
آری
سوره نصر پیش از
سوره برائت نازل شده است، زیرا سوره نصر در سال
فتح مکه (عام الفتح) که سـال هشتم
هجرت بود، نازل گردیده و
سوره برائت پس از فتح، سال نهم هجرت نازل شده است راه جمع میان این روایات بدین گونه است که بگوییم : آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سـوره بـه اعـتـبـار آیـات نـخـسـتـین آن، سوره برائت است اما آیه (واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله)
طـبـق روایـت مـاوردی در مـنی به سال حجة الوداع نازل گردید
بنابراین نـمـی تواند آخرین آیه باشد، زیرا
آیه اکمال پس از بازگشت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از
حجة الوداع در
غدیر خم بـیـن راه نـازل شـده اسـت پـس گـفـتـه
ابن واضح یعقوبی، صحیح تر به نظر می‌رسد، زیرا
سوره برائت، پـس از
فتح مکه، در سال نهم
هجرت و
سوره مائده در سال دهم هجرت (سال حـجـة الـوداع) نـازل شده است علاوه برآن، سوره مائده مشتمل بر یک سری احکام است که پایان جـنـگ و اسـتقرار اسلام را می‌رساند به ویژه آیه (اکمال) که ازپایان کار رسالت خبر می‌دهد و با آخـریـن آیه در آخرین سوره
تناسب دارد پس آخرین سوره کامل،
سوره نصر است که در عام الفتح نـازل شد و آخرین آیه که پایان کار
رسالت را خبر می‌دهد،آیه (اکمال) است گرچه ممکن است بـه اعـتـبـار
آیات الاحکام، آخـرین آیه : (واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله)
باشد که در
سوره بقره ضبط و ثبت شده است.
