اَعراب

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

از جمله مفاهیمی كه در قرآن کریم به آن پرداخته شده، بیان مفهوم و ویژگی­های اعراب بادیه‌نشین هست.

---

اعراب جمع «عرب» است و «عرب» نام یکی از فرزندان حضرت اسماعیل نبی(ع) بود؛و «عربی» منسوب به عرب، و «اعرابی» به افراد بادیه‌نشین گویند، هر چند در شهر باشند؛بنابراین اعراب به ساکنان بادیه‌نشین اطلاق می‌گردد.به عبارتی مرد اعرابی به کسی گویند که در بیابان به دنبال آب و گیاه باشد؛ یعنی هر کس که ساکن روستا‌ها و شهر­های عربی باشد، عرب گفته می‏‌شود؛ اما کسانی که در بادیه و صحرا سکونت داشته باشند، اعراب گویند.

---

از منظر قرآن می‏‌توان اعراب زمان پیامبر اسلام را به سه دسته تقسیم کرد: کسانی که به خدای تبارک ایمان داشته و از مال خود در راه خدا صدقه می‌دادند؛ گروه دیگر، آنان که ادعای ایمان داشتند، اما خداوند این ادعا را رد کرده و تنها آنها را مسلمان معرفی می‏‌کند ؛ دسته سوم کسانی هستند که در زمره کفار و منافقین قلمداد می‏‌شوند؛ به همین علت مورد نفرین خداوند قرار گرفتند. با این وجود، اگر اعراب از گناهان خود توبه کنند و از دستورات رسول خدا اطاعت نمایند، مورد بخشش خدای متعال قرار گرفته و به پاداش اخروی دست می‏‌یابند .

---

دسته‏­ای از اعراب اهل ایمان و انفاق بودند، لذا مشمول رحمت الهی قرار گرفتند که قرآن راجع به این دسته از اعراب می‏‌فرماید:«وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ یؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَ یتَّخِذُ مَا یُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَاللَّهِ وَ صَلَوَاتِ الرَّسُولِ أَلَا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ سَیُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِی رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» «گروهی (دیگر) از عربهای بادیه‌نشین، به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند؛ و آنچه را انفاق می‌کنند، مایه تقرب به خدا، و دعای پیامبر می‌دانند؛ آگاه باشید اینها مایه تقرب آنهاست! خداوند بزودی آنان را در رحمت خود وارد خواهد ساخت؛ به یقین، خداوند آمرزنده و مهربان است!»
این گروه از اعراب خداوند را تصدیق کرده و به روز قیامت ایمان آوردند. آنها به سبب حُسن اطاعت، طلب ثواب و کرامت داشتند و پیامبر گرامی اسلام برای این دسته از اعراب دعا می‏کردند؛ زیرا آن حضرت برای کسانی که صدقه می‏دهند، علاوه بر دعای به خیر و برکت، طلب استغفار نیز می‏‏نمودند.
ذیل آیه بیان‌گر این است که خداوند، گناهان زیادی را از اعراب پوشانده و رسوایی را از آنها دور نموده است؛ بنابراین آنها را در رحمت خود داخل می‏‏کند؛ پس «غَفُورٌ رَحِیمٌ» هر دو مبالغه در غفران و رحمت الهی است که تنها شامل حال افراد مومن می‏‏گردد. همچنین انفاق از مال به جهت کسب تقرب الهی، از جمله ویژگی­‏هایی است که در این آیه برای اعراب مؤمن بیان گردیده است.

---

قرآن در ارتباط با دسته‌ای از اعراب که صرفاً ادعای ایمان داشتند، می‏‏فرماید:
«قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ­ تُؤْمِنُوا وَ لَکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَ لَمَّا­یَدْخُلِ الْإِیمَانُ فِی قُلُوبِکُمْ» «عربهای بادیه‌نشین گفتند: ایمان آورده‌ایم! بگو: شما ایمان نیاورده‌اید، ولی بگویید: اسلام آورده‌ایم، اما هنوز ایمان وارد قلب شما نشده است!»

۴.۱ - شأن نزول آیه و بیان آن

این آیه و آیات بعدی راجع به اعرابی از بنی‌اسد نازل شد که وارد مدینه شده و شهادتین را بر زبان آوردند. آنها خطاب به رسول‌اللّه (ص) گفتند: ما با اهل و عیال خود نزد شما آمده­‏ایم و آنگونه که فلان قبیله با شما وارد جنگ شد، به جنگ نپرداختیم! آنها با این کلام قصد داشتند صدقه بگیرند؛ اما خداوند در مقابل ادعای ایمان آنها فرمود: «آنها ایمان نیاورده­‏اند»؛ زیرا ایمان به تصدیقی اطلاق می‏‏شود که همراه با اطمینان و طمأنینه‌ قلبی باشد؛ ولی کسانی که تنها به گفتن شهادتین و نجنگیدن با پیامبر اسلام اکتفا کردند، تنها در جرگه­ اسلام وارد شده­‏اند، نه در جرگه­ مؤمنین. پس آنچه اعراب ادعا کردند که ما خداوند را تصدیق کرده و به نبوت حضرت محمد اقرار داریم، برخلاف چیزی بود که در دل به آن اعتقاد داشتند؛ و مراد از «اعراب» گروهی از آنهاست، نه تمام اعراب؛ چراکه برخی از اعراب به خدا و روز واپسین حقیقتاً ایمان داشتند.

۴.۲ - منت‌گذاری بادیه‌نشینان بر اسلام خویش

اعراب بنی‌اسد، ایمان آوردن خود را وسیله­‏ای برای تعالی بر مردم و اکتساب شهرت، ثروت و سلطنت قرار دادند؛ به همین علت بر نبی مکرم اسلام منت گذاردند: «یمُنُّونَ عَلَیکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لاَتَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلاَمَکُم بَلِ اللَّهُ یمُنُّ عَلَیکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ» «آنها بر تو منّت می‏نهند که اسلام آورده‏اند، بگو: اسلام آوردن خود را بر من منّت نگذارید؛ بلکه خداوند بر شما منّت می‏نهد که شما را به سوی ایمان هدایت کرده است، اگر (در ادّعای ایمان) راستگو هستید!»
اعراب با اسلام آوردن بر رسول‌الله منت می‌نهادند، اما خداوند، اسلام را به آنها نسبت داده، که بیان‌گر ادعای آنهاست؛ یعنی پذیرش اسلام ابتدایی که به علت ترس و وحشت پذیرفته­ بودند، نه اسلام واقعی و تصدیق کامل! به همین دلیل در ادامه­ آیه، بجای واژه­ «اسلام» از کلمه­ «ایمان» استفاده نموده، تا بیان کند که منت فقط برای ایمان است، نه اسلامی که اعراب در ظاهر از آن سود می‏‏بردند.

۴.۳ - تفاوت ایمان و اسلام

در آیه­ فوق میان اسلام و ایمان تفاوت گذاشته شده است؛ چون دیانت داری مراتب می‌باشد؛ ایمان امری قلبی است که قوام آن به اخلاص بوده و فرد با عمق جان هر آنچه را به رسول خدا وحی ‌شده، تصدیق می‌کند، که نتیجه آن پذیرش دعوت خدا و رسول خداست؛ اما اسلام به اطاعت ظاهری و آوردن واجبات و اجتناب از محظورات اطلاق می‏گردد، هر چند به درجه ایمان نرسد.
در روایات وارده از اهل بیت عصمت (ع) نیز بر این معنا تاکید شده که نبی مکرم اسلام (ص) فرمودند: اسلام در ظاهر است و ایمان در قلب، که با دست مبارک به صدر سینه اشاره نمودند. در ایمان بجا آوردن عمل، شرط آن است؛ زیرا تمام ایمان را عمل تشکیل داده، و بدون عمل، ایمان معنا ندارد؛ اما اسلام یعنی داخل شدن در جرگه­ مسلمانان و خارج شدن از دشمنی با آنها، و شخص با گفتن شهادتین، بدون در نظر گرفتن حقیقتی که در قلبش است، مسلمان می‏‏شود. بنابراین هر مؤمنی، مسلمان است، اما هر مسلمانی مؤمن نیست.
امام صادق (ع) در تفسیر آیه فوق فرموند: هر کسی گمان کند، آنها (اعراب) ایمان آورده‏اند، دروغ گفته و هر که پندارد که آنها اسلام نیاورده­‏اند، باز دروغ گفته است.
با توجه به بیان تفاوت میان اسلام و ایمان، با تشریح آیه دیگر این تفاوت بیشتر تبیین می‌شود: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ­‏یرْتَابُوا وَ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ» «مؤمنان واقعی تنها کسانی هستند که به خدا و رسولش ایمان آورده‌اند، سپس هرگز شک و تردیدی به خود راه نداده و با اموال و جانهای خود در راه خدا جهاد کرده‌اند؛ آنها راستگویانند.»
ایمان به خدا و رسولش در مؤمنین منحصر شده و صفات مذکور برای مؤمنان جامع و مانع می‏باشد؛ یعنی هر کس متصف به آن ویژگی­ها باشد، حقیقتاً مومن است. اما اگر فردی یکی از آن صفات بالا را دارا نباشد، در واقع مومن نیست و عبارت «ثُمَّ لَمْ یرْتابُوا» بر این معنا دلالت می‏کند که آنها در حقیقت در ایمان خود شک نکرده و ایمان آنها ثابت و بدون تردید است
همچنین در آیه­ قبلی که در آن «اعراب» ادعای ایمان کرده بودند، و خداوند آن را نفی فرمود، بیان‌گر این معناست که آنها صرفاً مسلمان بوده و هنوز ایمان در قلوب آنها مستحکم نشده و مقامی را بالاتر از آنچه به آن اعتقاد داشتند، طلب می‏کردند، که قرآن کریم در تأدیب این دسته از اعراب فرمود:
«وَ إِنْ­ تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَا­یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمَالِکُمْ شَیئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» «و اگر از خدا و رسولش اطاعت کنید، چیزی از پاداش کارهای شما را فروگذار نمی‌کند؛ خداوند، آمرزنده مهربان است.»
«لَا­یلِتْکُمْ» یعنی چیزی از شما کم نمی‏شود. بنابراین اگر از خدا و رسولش اطاعت کنید، و با اخلاص عبادات را انجام دهید، و منت و طمع را از خود دور نمایید، خداوند از اعمال شما هیچ چیزی کم نمی‏کند؛ زیرا مغفرت و رحمت او برای بندگانی که اهل توبه باشند، بسیار گسترده است.

---

سومین گروهی که قرآن از آنها نام برده، اعرابی هستند که از لحاظ کفر و نفاق بسیار شدیدتر از دیگر اعراب هستند: «الْأَعْرَابُ أَشَدُّ کُفْرًا وَ نِفَاقًا وَ أَجْدَرُ أَلَّایعْلَمُوا حُدُودَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» «بادیه‌نشینان عرب، کفر و نفاقشان شدیدتر است؛ و به ناآگاهی از حدود و احکامی که خدا بر پیامبرش نازل کرده، سزاوارترند؛ و خداوند دانا و حکیم است!»
این آیه در مورد طایفه­‏ای از اعراب اسد، غطفان و برخی از شهرنشینان نازل شد. علت اینکه اعراب در کفر و نفاق شدیدتر از شهرنشینان هستند، این بود که آنها از (فرهنگ و تمدن) شهر دور بوده و به همین علت دچار قساوت و توحش شده بودند و از آنجا که از شنیدن آیات قرآن و گفتار علما محروم بودند، عدم آگاهی آنها از حدود دین، شرایع و احکام الهی به مراتب بیشتر بود. پس دوری از شهر و تمدن و محرومیت از برکات انسانی، همانند علم و ادب، منجر گردید که اعراب بادیه‌نشین دچار قساوت شده و هیچ اطلاعی از معارف اصلی و احکام شرعی و نیز از فرائض، سنن و حلال و حرام نداشته باشند؛ زیرا انسان هر اندازه از معرفت دور باشد، جهلش زیاد و تعصب او در گمراهی شدیدتر می‏شود؛ چراکه جهل موجب انجماد فکر شده و از گفتگویی که مبتنی بر فکر و تعقل باشد، مانع می‏شود. در نتیجه به تعصب بی‌جا پناه می‌برند، درحالی‌که تمدن و فرهنگ صحیح موجب شکوفایی ذهن می‏گردد.
خداوند در آیه دیگر راجع به یکی دیگر از صفات بد این اعراب که حاکی از عدم ایمان آنهاست، می‏فرماید: «وَ مِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ یتَّخِذُ مَا ینْفِقُ مَغْرَمًا وَیتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوَائِرَ عَلَیهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» «گروهی از (این) اعراب بادیه‌نشین، چیزی را که (در راه خدا) انفاق می‌کنند، غرامت محسوب می‌دارند؛ و انتظار حوادث دردناکی برای شما می‌کشند؛ حوادث دردناک برای خود آنهاست؛ و خداوند شنوا و داناست!»
«مَغْرَم» که به معنای خسارت است، به این معناست که اعراب برای خدا انفاق نمی‏کردند؛ بلکه به خاطر تقیه و ریا این کار را انجام می‏دادند؛ به همین علت در انتظار حوادث ناگوار برای پیامبر و مسلمانان بودند، تا از دادن نفقه و صدقه نجات پیدا کنند.
«الدَّوائِرَ» جمع «دائره» به معنای عواقب مذموم، مرگ و قتل است. این دسته از اعراب با گذشت زمان منتظر بودند حوادث و عواقب بدی، جامعه­ اسلامی را فرا گیرد، و با رحلت پیامبر اسلام به شرک بازگشته و از صدقه دادن رهایی یابند. نکته­ دیگر آنکه «الدوائر» غالباً برای زوال نعمت و عافیت بکار می‌رود؛ یعنی نعمت­ها به نقمت و بلا تبدیل می‌گردد. یعنی خیر به بدی، پیروزی به شکست، صحت و سلامتی به دردها، امنیت به ترس و اضطراب مبدل شود. واژه­ «سُوء» به عذاب تفسیر شده و عبارت «عَلَیهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ» جمله­ معترضه بوده که به معنای دعا و نفرین بر این دسته از اعراب است که حال آنها را به فساد و هلاکت تبدیل می‏نماید. در ادامه این دسته از اعراب را که در زمره­ منافقین محسوب می‏شدند، به عذاب دنیا و آخرت وعده داده و می‌فرماید: «و از (میان) اعراب بادیه‌نشین که اطراف شما هستند، جمعی منافقند و از اهل مدینه (نیز)، گروهی سخت به نفاق پای بندند... بزودی آنها را دو بار مجازات می‏کنیم (مجازاتی با رسوایی در دنیا، و مجازاتی به هنگام مرگ)، سپس بسوی مجازات بزرگی (در قیامت) فرستاده می‏شوند.»
مراد از «دو بار مجازات کردن» این است که یک مرتبه با اسیری و قتل و بار دیگر به عذاب قبر گرفتار می‏شوند.

---

در جنگ تبوک حضرت محمد (ص) به همگان -به جز کسانی که عذر داشتند- دستور خروج برای جنگ را دادند، در این میان گروهی از اعرابِ مؤمن و راستگو، برای نرفتن به جهاد عذر آوردند: «وَ جاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرابِ لِیؤْذَنَ لَهُمْ» «و عذرآورندگان از اعراب، (نزد تو) آمدند که به آنها اجازه (عدم شرکت در جهاد) داده شود»
ظاهر آیه از «عذرآورندگان» کسانی هستند که واقعا دارای عذر بوده و توان به جنگ رفتن را نداشتند، همانند کسی که نفقه یا سلاح نداشت؛ به قرینه فراز بعدی آیه شریفه که می‌فرماید: «و آنها که به خدا و پیامبرش دروغ گفتند، (بدون هیچ عذری در خانه خود) نشستند؛ بزودی به کسانی از آنها که مخالفت کردند (و معذور نبودند)، عذاب دردناکی خواهد رسید.»

---