باب دفترداری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بابِ دفترداری، مجموعه‌ای از ادارات رسیدگی به امور مالی در تشکیلات
دیوانی عثمانی که «باب دفتری» نیز به آن گفته می‌شد.
این تشکیلات از بدو تأسیس تا زمانی که نام «
نظارت مالیه» (=
وزارت مالیه) به خود گرفت، یعنی در حدود پانصد سال، مسئولیت رسیدگی به حسابهای مالی
کشور عثمانی را به عهده داشت.
عینی علی افندی در اوایل
قرن یازدهم در رساله خود نوشته است که در باب دفترداری بیست کاتب و دو «وزنه دار» (صندوقدار) و دو
صرّاف برای شمردن
سکه و سنجش عیار آن کار می‌کنند.
مارسیلی که در ۱۰۹۰ در
استانبول به سر می‌برده به نظم و ترتیب حسابهای باب دفترداری اشاره و آرزو کرده است که همه دولت‌های
اروپایی این اداره را سرمشق قرار دهند.
دُسُن نوشته است که باب دفترداری در پایان هر شش ماه خلاصه حسابی استخراج می‌کرد.
به گفته او در اوایل قرن سیزدهم هفتصد کارمند در۳۲ اداره باب دفترداری، که هر یک «قلم» خوانده می‌شد، کار می‌کرده‌اند.
تعداد این «اقلام» یا دفتر خانه‌ها و وظایف بعضی از آنها با گذشت زمان تغییر کرده است.
عبدالرحمان وفیق بیگ،
وزیر مالیه، در کتاب
تکالیف قواعدی که مجموعه دروس او در
مدرسه مالیه بوده از ۴۶ دفترخانه نام برده است که اهم این دفترخانه‌ها و وظایف آنها ازاین قرار است :
دفترخانه روزنامچه بزرگ، مرکز دفترهای واردات و مصارف که هر سال خلاصه‌ای به صورت
بودجه تنظیم می‌کرد؛
دفترخانه باش محاسبه یامحاسبات کل که بزرگتر از سایر دفترخانه‌ها بود و دفترداری امور تدارکات و مقاطعات و تیولها و بعضی از حقوق نظامیان را به عهده داشت؛
دفترخانه اقتصادیات
آناطولی؛
دفترخانه مقابله سواره نظام، مرکز دفاتر تطبیق اسناد مخصوص سواره نظام؛
دفترخانه مقابله سپاهی و سلاحدار، مخصوص پرداخت حواله‌های مواجبی که دفترخانه محاسبه آناطولی تأیید کرده بود به صاحبان آنها؛
دفترخانه حسابهای حرمین، مخصوص دفاتر و اسناد مساجد سلطانی و
اوقاف بلاد مقدسه و
ائمه و سایر خدّام مساجد روم ایلی؛
دفترخانه محاسبه
جزیه، ناظر بر وصول جزیه از غیر مسلمانان و تهیه صورتهای سالانه؛ دفترخانه موقوفات، مأمور محاسبه
مالیات‌های فوق العاده؛
دفترخانه اوامر مالیّه، مسئول تنظیم صدور احکام متولیان و خدمه خیرات و فرمان‌های مالی؛
دفترخانه مقابله پیاده نظام، مرکز دفترهای
ینی چریها و توپچیها و ارابه چیها؛ دفترخانه کوچک محاسبه اوقاف، مخصوص دفترهای حقوق تقاعد مستخدمان اوقاف؛
دفترخانه‌های کوچک قلاع، خاص دفترهای قشون مستقر در قلعه‌های نظامی
آلبانی و
یونان؛ دفترخانه بزرگ قلاع، خاص دفترهای قشون مستقر در قلعه‌های نظامی
بوسنه و
بلگراد و مرزهای
اتریش؛
دفترخانه مقاطعه
معادن، شامل دفترهای رسیدگی به معادن
طلا و
نقره و
عوارض فروش توتون و مالیات‌های دیگر در بعضی نواحی؛ دفترخانه مقاطعه خواص، حاوی دفترهای املاک اختصاصی سلاطین و وزرا و امرا و
گمرک و
دخانیات و
پشم بعضی از نواحی؛
دفترخانه مقاطعات اصلی، شامل دفترهای مالیاتی و
عوارض و عواید گمرکی بندرهای
دریای سیاه؛
دفترخانه‌های مقاطعه درِ سعادت و بورسه و آولونیا و کِفِه؛
دفترخانه تاریخگذاری، برای تاریخگذاری اسناد؛ دفترخانه اوامر مالیه؛
دفترخانه مالکانه، شامل دفتر کل همه اسناد تیولات؛
دفترخانه ذمّه، برای نگاهداری سابقه
بدهی‌های بیت المال؛
دفترخانه مخلّفات، ناظر بر اموال انتقالی به
خزانه از طریق مصادره اموال یا ضبط دارایی اشخاص بی وارث؛
دفترخانه وصول مالیات عشر تیولها؛
دفترخانه منزل، که با امور پستی سر و کار داشت؛
دفترخانه عادت، برای اخذ مالیات اغنام؛
دفترخانه معاشات مأموران؛ دفترخانه‌های اقلام ثلاثه و اربعه و سبعه؛
دفترخانه عایدات جدید؛
دفترخانه‌های بزرگ و کوچک
تذکره، برای مراسلات و فرمانها؛ دفترخانه زجریه، برای اخذ
جریمه شرب
مسکرات؛ دفترخانه ابنیه خاصه؛
دفترخانه انبار و
دریا.
پس از آن‌که
سلطان محمود ثانی (حک. ۱۲۲۳-۱۲۵۵) بساط ینی چریها را برچید و اصول
تیمار (تیولداری) را برانداخت، دو اداره برای رسیدگی به حسابهای نظامیان و اقطاعات تشکیل شد.
به موجب فرمان سوم
ذیحجه ۱۲۵۳ دفترخانه‌ها درهم ادغام و اصطلاح دفترداری از استعمال خارج شد.
در
جمادی الاولی ۱۲۵۵ اصطلاح «دفترداری» جای خود را به «خزینه مقاطعات» و «خزینه عامره» داد. در
رجب همان سال عنوان «دفتردار خزینه مقاطعات» به «ناظر مالیّه» (= وزیر مالیه) تغییر یافت، اما عنوان «دفتردار خزینه عامره» همچنان حفظ شد. دو سال بعد عنوان «نظارت امور مالیّه
خزینه» (= وزارت مالیه) از ادغام وظایف دو عنوان سابق به وجود آمد و وظایف آن با تغییراتی تا پایان عصر عثمانی باقی بود.
(۱) عبدالرحمان وفیق، تکالیف قواعدی.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باب دفترداری»، شماره۴۴.
