باغچه‌سرای

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

باغچه سرای مرکز حکومت تاتارهای کریمه در فرمانروایی سلسله گِرای، از جمله در زمان تحت الحمایگی، از حدود ۸۲۶/۱۴۲۳ تا ۱۱۹۷/ ۱۷۸۳. می‌باشد.

---

باغچه سرای در زبان ترکی به معنای « کاخ گلستان »می‌باشد.

---

این شهر در ۴۴ درجه و ۴۵ دقیقه عرض شمالی و ۳۳ درجه و ۵۵ دقیقه طول شرقی، در ۳۲ کیلومتری جنوب غربی سیمفِروپول، در گذرگاهی باریک به طول ۷ کیلومتر، که از جریان رود چوروکسو (« گَنداب ») پدید آمده، واقع است.
باغچه سرای بین اَسْکی یورت، مرکز قدیم حکومت کریمه در مغرب که خانان کریمه را تا قرن دهم/ شانزدهم در آن دفن می‌کردند، و مهاجرنشین قدیمی قرائیمی، یعنی « چُفُت قلعه » (« قلعه یهودیان »)، به زبان قرائیمی : « قیرق یِر » به معنای « چهل مکان»، در مشرق به وجود آمد.

---

این شهر، نخست گورستان وسیعی بود که مِنگلی گرای، مهمترین خان کریمه، در ۹۰۹/۱۵۰۳ـ۱۵۰۴ (بر مبنای یک سنگ نوشته )، بنای باغ و کاخی را در آن آغاز کرد که در ۹۲۵/۱۵۱۹ به اتمام رسید.

---

پیرامون این کاخ بتدریج آبادیی به وجود آمد که، به تَبَع کاخ، به باغچه سرای معروف شد، این آبادی بی هیچ نظم و ترتیبی ساخته شد و این خصوصیت تا به امروز نیز ادامه یافته است، گفته می‌شود که از بقایای ابنیة قدیم مسیحی در ساختن مسجدی سنگی و خانقاهی برای درویشان استفاده شده است.
مدرسه زنجیردار ( زنجیرلی مدرسه ) که در آن زمان تأسیس شده هنوز موجود است از آن، دو آبادی مجاور اندک اندک از رونق افتاد ولی نام قیرق یر بر سکه‌ها باقی ماند.

---

تنها از ۱۰۵۴/۱۶۴۴ بود که نام باغچه سرای بر سکه‌ها ضرب شد و این شهر از این تاریخ یگانه ضرابخانه سرزمین کریمه شد.

---

در ۱۰۹۲/۱۶۸۱ پیمان صلحی میان تاتارهای کریمه و ترکها و روسها در باغچه سرای منعقد شد که بر اساس آن رودِ دنیپر مرز بین قلمروهای طرف‌های قرار داد شناخته شد.
با انعقاد این پیمان، تاتارهای کریمه و ترکها سرانجام با منضم شدن اراضی اوکراین در کرانه چپِ رود و سرزمین قزاقها به روسیه موافقت کردند.

---

در حمله قوای روس (۱۱۴۹/۱۷۳۶) یک چهارمِ شهر باغچه سرای، از جمله کاخ و مسجدِ جامع و کتابخانه با ارزشی که سلیم گرای اول (که از ۱۰۸۲/۱۶۷۱ تا ۱۱۱۶/۱۷۰۴ چهار بار مقام خانی داشت) تأسیس کرده بود، از میان رفت.

---

تنها ۱۲۴ مجلّد از اسناد باقی‌مانده که بعداً اسمیرنوف آن‌ها را به سن پطرزبورگ منتقل کرد، ولی در سالهای بعد، طی یک دوره تجدید شکوفایی فرهنگی در کریمه، این شهر بازسازی شد، کاخ را دوباره ساختند و آن را توسعه دادند (۱۱۵۰ـ۱۱۵۶/۱۷۳۷ـ۱۷۴۳).

---

اکنون دیواری در سه طرف آن وجود دارد که در امتداد هر سه ضلع آن بناهای گوناگونی احداث شده است، در ۱۱۵۶/۱۷۴۳، تالار جدید شورا («دیوان»)، آراسته به تزیینات و مجسمه‌ها و طاقنماها و نقاشی‌های بسیار، بنا شد، کتابخانه نیز با کمک هدایایی از استانبول حیات تازه یافت.

---

در نتیجه پیمان صلحِ « کوچوک قینارجه » (۱۱۸۸/۱۷۷۴)، ارمنیان و مسیحیانِ تابع کلیسای ارتدوکس یونانی (در حدود یک سومِ جمعیت شهر )، بر خلاف میل تاتارها، در ۱۱۹۳/۱۷۷۹ به سمت شمال در ساحلِ دریای ازوف و ناحیه راستوف در کنار رودِ دُن ( نَخجُوانِ نو ؛ به روسی : نَخیچِوان )، که در آن زمان به قلمرو روس‌ها منضم شده بود، کوچانده شدند.
بدین ترتیب، باغچه سرای تقریباً به صورت شهری منحصراً تاتارنشین درآمد و پس از پیوستن کریمه به روسیه، کاترین دوم در ۱۱۹۷/۱۷۸۳ نیز این موضوع را رسماً تأیید کرد.

---

جمعیت باغچه سرای در ۱۲۰۱/۱۷۸۷ بالغ بر ۷۷۶، ۵ تن (۱۶۶، ۳ تن مرد ؛ شمار زنان ظاهراً در این سرشماری تا حدودی مسکوت مانده است) بود که در هزار و پانصد و شصت و یک مسکن زندگی می‌کردند.

---

شهر دارای سی و یک مسجد سنگی و یک کلیسای ارتدوکس و یک کلیسای گرگوری، دو کنیسه و دو حمام و شانزده کاروانسرا بود.
صد و ده منبع آب وجود داشت که آب آنها، از طریق آبراههای زیرزمینی، از سی و دو چشمه کوهستانی تأمین می‌شد.
در ۱۲۰۸/۱۷۹۴، چُفُت قلعه هنوز ۱۶۲، ۱ تن جمعیت ( قرائیمی ) و دو کنیسه و یک مدرسه داشت و فقط در قرن سیزدهم/ نوزدهم بود که شهر تقریباً از مردم خالی شد.

---

در ۱۲۹۷/۱۸۸۱، باغچه سرای ۳۷۷، ۱۳ تن جمعیت، از جمله ۶۹۷ تن یهودی قرائیمی و ۲۱۰ تن یهودی خاخامی و عده قلیلی یونانی و ارمنی و کولی، داشت، در ۱۳۱۵/۱۸۹۷ جمعیت به ۹۵۵، ۱۲ نفر کاهش یافت، این شهر حتی در قرن سیزدهم/ نوزدهم نیز اهمیت خود را حفظ کرد.

---

صنایع دستی آن (از قبیل تیماج مشهور سرخ و زرد، انواع شمع، صابون، ابزارهای کشاورزی، کفش، دباغیِ پوست گوسفند و، در قرن بیستم، عطریات ) توسعه یافت، از این گذشته، باغچه سرای کانون آمال ملی فرهنگی کریمه بود.

---

اسماعیل بیگ گاسپیرالی (به روسی : گاسپرینسکی، ۱۲۶۷ـ۱۳۳۲/۱۸۵۱ـ۱۹۱۴)، از نژاد ترک و روس، که از پیشگامان سرشناس بود، از ۱۳۰۰/۱۸۸۳ در این شهر نشریه مهمی به نام ترجمان منتشر کرد.

---

زبانی که در این نشریه به کار می‌رفت با این هدف انتخاب شده بود که میان گویش‌های گوناگون ترکیه سازش ایجاد کند و در نتیجه به همکاری بیش‌تر میان کسانی که به این گویش‌ها تکلم می‌کنند بینجامد، ولی، در واقع بیش‌تر عناصر این زبان ترکی عثمانی بود .

---

سال بعد گاسپیرالی در باغچه سرای مدرسه نمونه‌ای تأسیس کرد که تا ۱۳۲۴/۱۹۰۵ سرمشقی برای حدود ۰۰۰، ۵ دبستان مسلمانان در روسیه بود.

---

به مناسبت مسافرت کاترین دوم، به همت پوتیومکین، کاخ خان‌ها، به عنوان بنایی که ارزش باستان شناسی دارد و «نمونه اعلا و منحصر به فرد یک بنای تاتاری در خاک روسیه » است، بازسازی شد.

---

در دوران استقلال کریمه (۱۹۱۸ـ۱۹۲۰)، باغچه سرای بار دیگر مرکز حکومتی شد ولی در سالهای اشغال آلمانیها (۱۹۴۱ـ۱۹۴۴) اهمیت سیاسی نیافت.

---

هنگامی که نیروهای شوروی در آوریل ۱۹۴۴ شهر را پس گرفتند، آسیب‌های بسیار بر آن وارد شد و کاخ خانها صدمه دید، ولی بعداً مرمّت شد و فعلاً هم محل موزه آثار شرقی و هم (از ۱۹۵۰) بنای یادبود سووروف، ژنرال روسی است که کاخ را مرکز ستاد خویش قرار داده بود.

---

در نتیجه کوچ اجباری تاتارهای کریمه (۱۹۴۴ـ ۱۹۴۵)، باغچه سرای خصوصیت قبلی خود را یکسره از دست داده است، تعداد و ترکیب ساکنان فعلی آن در بولشایا ذکر نشده است.

---

(۱) قریم مجموعه سی، استانبول ۱۹۱۸.

---