بررسی و داوری در مسایل اختلافی میان دو فیلسوف اسلامی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «بررسی و داوری در مسائل اختلافی میان دو فیلسوف اسلامی، خواجه نصیر و امام فخر رازی»، نوشته دکتر سید حسن حسنی و به
زبان فارسی است. از آن جا که خواجه، در شرح خود بر
اشارات ، اعتراضات
فخر رازی را به
بو علی ، پاسخ گفته است، لازم به نظر می‌رسید که کتابی به زبان فارسی، در زمینه داوری بین آن دو، نگاشته شود؛ کتاب مورد بحث، همین مهم را به عهده گرفته است.
کتاب، متشکل از یک پیش گفتار، یک مقدمه هشت بندی و چهار بخش است که بخش اول، دارای هفده بند و بخش دوم، دارای دو فصل یازده و پانزده بندی و بخش سوم، دارای ده مسئله و بخش چهارم، دارای شانزده مسئله می‌باشد.
در این کتاب، اختلاف خواجه و فخر رازی در سیزده مسئله منطقی، بیست و شش مسئله از فلسفه طبیعی، ده مسئله از فلسفه الهی و شانزده مسئله کلامی، مورد بررسی و داوری قرار گرفته است. هم چنین آرای خاص و نظرات متناقض هر یک، مورد توجه واقع شده است.
فهرست پاره‌ای از مسائل اختلافی بدین قرار است: فرق میان فکر و حدس؛ دلالت التزامی؛ تعریف فصل؛ تعریف حد؛ تعریف رسم؛ در حکم جزئیه بودن قضیه مهمله؛ فرق میان محصله و معدوله و... تعریف جسم؛ وجود هیولا؛ وجود صورت نوعیه؛ خلا و... معنی علم و ادراک؛ تجرد و کلیت ادراک عقلی؛ حس مشترک و... احتیاج حادث به فاعل در وجود، نه در حدوث؛ وجود تقدم علی؛ دیدن
خدا ؛
عصمت انبیا و...
نمونه‌ای مشروح از اختلاف خواجه و فخر، چنین است: فخر، دلالت التزامی را معتبر نمی‌داند؛ به دلیل اینکه اولا، ممکن است امری، دارای لوازم نامتناهی باشد و مسلما دلالت لفظ بر تمام لوازم نامتناهی موضوع له خود، محال است؛ ثانیا، احاطه به تمام لوازم نامتناهی امری، برای بشر ناممکن است؛ تازه اگر مراد، لوازم بین باشد، این امکان وجود دارد که لازمی، در نزد یکی، بین و در پیش دیگری، غیر بین باشد، پس به اختلاف اشخاص، لوازم از جهت بین و غیر بین بودن، مختلف می‌شوند و این، موجب عدم اعتبار دلالت التزامی است.
خواجه در پاسخ می‌گوید: اگر بین بودن لازمی در نزد یکی و غیر بین بودن آن در پیش دیگری، باعث عدم اعتبار
دلالت التزامی است، پس دلالت مطابقی هم به لحاظ آگاهی بعضی به وضع لفظ و ناآگاهی برخی به آن، نامعتبر خواهد بود؛ در حالی که چنین نیست.
مؤلف، در این مورد، حق را به خواجه می‌دهد و می‌گوید: بر فرض که امری، دارای لوازم نامتناهی باشد، این، مانع اعتبار دلالت التزامی نخواهد بود، چون آن لوازم، بالقوه‌اند نه بالفعل و خروج قوه به فعلیت، تدریجی است، پس لوازم بالفعل همیشه متناهی و معدود می‌باشند؛ از این رو باید محذوری در دلالت التزامی نباشد...
پاره‌ای از نظرات خاص فخر: دلالت التزامی از دلالات معتبر در منطق نیست؛ قاعده الواحد درست نیست؛ ماهیت حق تعالی مؤثر در وجود او است و...
پاره‌ای از نظرات خاص خواجه: منطق، علم است؛ دلالت لفظ بر معنا، تابع قصد و اراده است؛ تعریف مرکب از جنس و فصل که بر خلاف ترتیب طبیعی باشد، رسم است، نه حد و...
در کتاب
اربعین ، در مورد نفس ناطقه می‌گوید: نفس، عبارت از اجزای اصلیه بدن است و در المباحث المشرقیة، تجرد و غیر جسمانی بودن نفس را به اثبات می‌رساند؛ در شرح اشارات، وجوب را از امور عدمی می‌داند، ولی در المباحث المشرقیة، آن را تاکد وجود می‌خواند.
پاره‌ای از آرای متناقض خواجه: در مورد وجود هیولا، گاه دلیل بر اثبات وجود آن اقامه می‌کند و گاه در دلیل وجود آن خدشه می‌نماید؛ در مورد قاعده الواحد، در کتب فلسفی خود از
فلاسفه جانبداری می‌کند و در کتب کلامی خویش، جانب متکلمین را می‌گیرد، با اینکه فلاسفه قاعده الواحد را قبول دارند و متکلمین منکر آن هستند.
نرم افزار خواجه نصیرالدین طوسی،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
