توحید المفضل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«توحید المفضل»، کتابی است به
زبان عربی ، در خداشناسی، منسوب به
امام صادق علیه‌السّلام . برای این کتاب، اسامی دیگری نیز ذکر کرده‌اند، مانند کنز الحقائق و المعارف و...
در اینکه این کتاب، نوشته خود امام صادق علیه‌السّلام نیست، اختلافی وجود ندارد، بلکه بحث در این است که آیا امام علیه‌السّلام آن را بر مفضل املا فرموده‌اند یا اینکه اثر خود اوست که به امام نسبت داده است و بر فرض صحت املا، این سؤال مطرح است که آیا متن فعلی، همان توحید مفضل است یا نه؟
در باره سبب املای توحید مفضل در روایتی از محمد بن سنان، به نقل از مفضل چنین آمده است که مفضل پس از شکست در مناظره‌ای با
ابن ابی العوجاء زندیق ، نزد امام صادق علیه‌السّلام رفت و امام طی چهار روز و در چهار جلسه یک دوره مباحث
توحید و
خداشناسی را به او تعلیم داد و از وی خواست که آن را بنویسد.
توحید مفضل، از چهار مجلس تشکیل شده است که در هر یک، مؤلف، گفتارهای حضرت امام صادق علیه‌السّلام را در رابطه با
حکمت‌های بخشی از نظام خلقت بیان می‌کند.
امام صادق علیه‌السّلام ، در این مجلس، ابتدا، علت انکار خدا یا شک و تردید در وی را ناآگاهی از اسباب آفرینش می‌داند، سپس به بیان کیفیت آفرینش
جهان ، خلقت انسان و بیان اعضای بدن
انسان ، مانند دستگاه گوارش و حواس پنج گانه می‌پردازد و از نظم و هم آهنگی موجود بین آنها بر وجود خالقی
حکیم استدلال می‌کند.
در این مجلس، امام علیه‌السّلام ، به برخی از اسرار موجود در
حیوانات اشاره می‌کند. او، شگفتی‌های موجود در خزندگانی همچون مارها و چهارپایانی مانند
فیل ،
زرافه ،
میمون و
سگ و پرندگانی همچون
مرغ و
خفاش و حشراتی مانند
زنبور عسل ،
ملخ و
مورچه و انواع ماهی‌ها را بیان می‌کند.
در این مجلس، امام علیه‌السّلام ، به اسرار و
حکم کائنات و آفرینش
آسمان و
زمین می‌پردازد. او، از رنگ آسمان،
طلوع و
غروب خورشید و فصل‌های سال و ماه و دیگر ستارگان سخن می‌گوید.
در مجلس چهارم، حضرت امام صادق علیه‌السّلام ، به بحث از
حکمت مصائب، سختی‌ها، مرگ و فنا می‌پردازد. آن حضرت علیه‌السّلام ، بحث می‌کند از حقیقت
مرگ و زندگی، علت آفرینش انسان، راه شناخت جهان هستی و بیان فرق میان حس و
عقل در شناخت جهان و حقایق هستی.
۱. قدمت کتاب: این کتاب، اگر ثابت نشود که از
امام صادق علیه‌السّلام ، می‌باشد و یا حتی از مفضل هم نمی‌باشد، باز دارای ارزش بالایی است، چرا که این کتاب مسلما یکی از متون قدیمی اسلامی است که در آن به مسائل طبیعیات،
فلسفه و بعضی از مباحث مربوط به علم تشریح پرداخته شده است.
۲. توجه به فلسفه: در جاهای متعددی از کتاب، کلام فلاسفه مطرح و پیرامون آن مباحثی بیان شده است. در جایی از کتاب، اسم عالم را در زبان یونانی «قوسموس» ذکر کرده و می‌گوید: فلاسفه هم به عالم، قوسموس گفته‌اند. قوسموس را معنی کرده به زینت و گفته است مگر نه این است که فلاسفه به خاطر چینش نظام هستی، به عالم قوسموس می‌گویند.
آنها به نظام هستی زینت می‌گویند تا بفهمانند که اتقان و نظام عالم در غایت حسن و زیبایی است.
۳. نقد افکار مانی: مؤلف، در بخش‌های متعددی از کتاب، افکار مانی و مانوی‌ها را مورد انتقاد قرار می‌دهد. او، مانی را چنین معرفی می‌کند: «العجب من المخذول (مانی) حین ادعی علم الاسرار و عمی عن دلائل
الحکمة فی الخلق حتی نسبه الی الخطا و نسب خالقه الی الجهل تبارک
الحکیم الکریم».
اولین ترجمه این کتاب، مربوط به سال ۱۰۹۴ می‌باشد و توسط
علامه مجلسی انجام گرفته است و این ترجمه در سال ۱۲۸۷ ق، برای نخستین بار در
ایران به چاپ رسیده است.
شیخ اسماعیل تبریزی ، توحید مفضل را به نظم فارسی درآورده و نام آن را توحیدنامه گذاشته است.
برای این کتاب، شروح و ترجمه‌های متعددی به
زبان فارسی و عربی نوشته شده است که می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
۱. شرح توحید المفضل: این کتاب، شرحی است مفصل بر توحید مفضل که
باقر بن اسماعیل الکجوری الطهرانی، متوفی ۱۳۱۳ ق، به زبان عربی نوشته است.
۲. شرح توحید المفضل: این کتاب، در سال ۱۰۹۵ ق، نوشته شده است و احتمالا مؤلف آن، عبد الصمد شریف بن موسی رضا امامی می‌باشد.
۳. شرح توحید مفضل: این شرح، از مؤلفی ناشناس به زبان فارسی نوشته شده است و در کتاب خانه ملک
تهران نسخه‌ای از آن موجود است.
۴. شرح توحید المفضل من امالی الامام الصادق علیه‌السّلام : شرحی است مفصل که توسط محمد بن صادق خلیلی نجفی، متوفی ۱۳۸۹ ق، به زبان عربی نوشته شده است و تا به حال چندین مرتبه به چاپ رسیده است. آخرین طبع این کتاب، در
سال ۱۳۸۴ ق، در مطبعة نعمان
نجف اشرف صورت گرفته است.
این چاپ، در چهار جلد می‌باشد.
۵. شرح توحید المفضل: این شرح را بهاء الدین، محمد بن سعید لاهیجی، به
زبان عربی نوشته است و نسخه‌ای از آن در کتاب خانه دانشگاه تهران نگه داری می‌شود.
۶. شرح توحید المفضل و ترجمته: این کتاب، اثری است از فخر الدین ترکستانی ما وراء نهری که در سال ۱۰۶۵ ق، می‌زیسته. او، یکی از مستبصرینی است که بعد از گرایش به
مذهب تشیع ، این کتاب را نوشته است. از این کتاب، نسخه‌های متعددی در کتاب خانه‌ها وجود دارد.
۷. ترجمه توحید مفضل: این کتاب، توسط کاظمی خلخالی، ترجمه و در سال ۱۴۰۳ ق، در تهران به چاپ رسیده است.
۸. ترجمه توحید مفضل: این ترجمه، از مؤلفی ناشناس در سال ۱۹۸۱ م، در نیویورک، توسط بنیاد مستضعفان به چاپ رسیده است.
۹. ترجمه حدیث مفضل: این ترجمه، توسط میرزا جلال الدین، محمد مجد الاشراف نوشته شده و نسخه‌ای از آن در کتاب خانه شاه چراغ شیراز موجود است.
۱۰. ترجمه توحید المفضل: این ترجمه، توسط محمد صالح بن
باقر قزوینی، در قرن ۱۱، نوشته شده و نسخه‌ای از آن در کتاب خانه
آیت الله مرعشی نجفی و نسخه‌ای دیگر در کتاب خانه سپه سالار تهران موجود است.
۱۱. ترجمه توحید مفضل: این ترجمه، توسط محمد طاهر بن محمد حسین قمی شیرازی، متوفی ۱۰۹۸ ق، نوشته شده و نسخه‌ای از آن در دست نمی‌باشد.
۱۲. شگفتی‌های آفرینش به زبان امام صادق علیه‌السّلام : این ترجمه، اثری است از نجف علی میرزایی متولد ۱۳۸۲ ق که در سال ۱۴۱۹ ق در
قم ، توسط انتشارات
هجرت به چاپ رسیده است.
نسخه‌های خطی متعددی از توحید مفضل به جای مانده است که برخی از آنها در
ایران و برخی دیگر در خارج از ایران، از جمله در
عراق نگه داری می‌شوند. آقا بزرگ تهرانی بعضی از این نسخ را دیده است که ظاهرا قدیمی‌ترین آنها متعلق به ۱۰۵۶ ق و به خط عبد الرزاق گیلانی نوشته شده است.
این کتاب، هم چنین چاپ‌های متعددی داشته است که عبارتند از:
۱. برای اولین بار در
تهران ، در سال ۱۲۹۴ ق، به صورت سنگی، در ۲۳۸ صفحه، به چاپ رسیده است.
۲. در سال ۱۳۳۰ ق، به اهتمام علی علاء الدین آلوسی با اسم کتاب التوحید للامام جعفر الصادق علیه‌السّلام ، در استانبول به چاپ رسیده است.
۳. در
نجف اشرف با تحقیق کاظم المظفر بدون تاریخ چاپ شده است.
۴. در سال ۱۳۷۶ ق، در
بیروت ، توسط انتشارات دار العباد للطباعة با تصحیح و تعلیق محمد عبد الرزاق حمزة، به چاپ رسیده است.
۵. در سال ۱۴۱۰ ق، در بیروت، توسط موسسة النور طبع شده است.
۶. در سال ۱۴۲۱ ق، در تهران، توسط انتشارات وزارت ارشاد اسلامی در ۲۴۶ صفحه، به چاپ رسیده است.
۷. نسخه موجود در برنامه: این نسخه، در سال ۱۴۰۴ ق، در بیروت، توسط موسسة الوفاء، با تعلیقات کاظم المظفر در ۱۲۸ صفحه، به چاپ رسیده است.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
