خربة البیضاء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خِرْبَة‌البَیضاء، ویرانه‌های کاخی از سده‌های نخست اسلامی در
سوریه است.
خربة‌البیضاء یا قصرالابیض در حدود ۱۵۰ کیلومتری جنوب شرقی
دمشق ، در بخش حَرّات، در جنوب شرقی
سوریه واقع شده است.
اولین بار گراهام در ۱۲۷۴/ ۱۸۵۸ از ویرانه‌های کاخ بازدید کرد و شرحی درباره آن نوشت. پس از مدت کوتاهی، وتسشتاین و م. دو وگوئه از بنا بازدید کردند و گزارشهایی درباره آن نوشتند، از ۱۳۱۵ تا ۱۳۱۷/ ۱۸۹۷ـ ۱۸۹۹، رنه دوسو و ماکس فون اوپنهایم جزئیاتی به این مطالب افزودند، اما هاینتس گاوبه تنها کسی بود که در این بنا حفاری کرد و گزارشهایش را در ۱۳۵۳ش/ ۱۹۷۴ منتشر نمود.
این بنا را اقامتگاه
ولید بن عبدالملک (حک: ۸۶ـ۹۶) دانسته‌اند که کاخ‌های بیابانی بسیاری ساخته است. سواژه و هرتسفلد نیز ساخت آن را در محدوده زمانی سده‌های اول و دوم ذکر کرده‌اند، حال آن که دوسو آن را متعلق به
قرن چهارم میلادی فرض کرده است.
خربة‌البیضاء بنایی است مربع شکل، با اضلاعی به طول حدود شصت متر، که در هر گوشه آن یک برج دایره شکل و در وسط اضلاع (به جز دیوار شرقی) برجی نیم دایره تعبیه شده است. دیوارهای بنا دارای دو لایه داخلی و خارجی بوده‌اند. لایه‌ها با سنگ‌های مکعبی و خرده‌سنگ و
گچ ساخته و میان این دو لایه با
سنگ و ساروج محکم شده بوده است. ضخامت لایه خارجی ۱۰۱ و لایه داخلی ۸۴ سانتیمتر است و سنگ‌های بزرگی درون دیوار، دو لایه را به هم متصل کرده‌اند. این فنّ معماری، پیش از
اسلام در جنوب
حلب رواج داشته است. ورودی کاخ به عرض ۸۵ر۳ متر، در وسط دیوار شرقی و رو به حیاطی داخلی به وسعت ۴۳×۴۳ متر است.
ساختار بنا نشان دهنده ساخت آن در دو دوره است. در مرحله اول، در قرنهای ششم و هفتم میلادی، برجی در قسمت جنوبی و اتاق‌هایی در ضلع غربی کاخ، و در مرحله دوم، در قرنهای سوم و چهارم هجری، دیوارها و فضاهای داخلی زاویه جنوب شرقی و قسمتی از ضلع غربی ساخته شده است. اضلاع اتاق‌های مرحله اول با کمی اختلاف بین ۵ر۶ تا ۷ متر و اضلاع اتاق‌های ضلع شرقی کمتر از هفت متر بوده است. بعضی اتاقها دری خاص خود داشته و گاهی میان دیوارهای حد فاصل دو اتاق، درِ دیگری بوده است. بعضی اتاقها نیز فقط همین درِ رابط را داشته‌اند. در ضلع شرقی، در مجاورت دروازه ورودی، سه اتاق کوچک و چهار اتاق کشیده مخصوص
غذا خوری و آشپزی و انبار مواد غذایی، و
اتاق نزدیک برجِ ورودی محل نگهبانی بوده است.
مصالح بنا محلی و از سنگ بازالت و تزیینات آن شامل سنگ‌ریزه‌های بازالت برای نمای دروازه اصلی کاخ و درهای بعضی اتاقها، به علاوه سنگ‌های تراشیده ظریف و سنگ‌های تزیینی متعدد است. این نوع آذین‌بندی از همان منطقه تأثیر پدیرفته است.
این بنا از نظر تاریخ معماری سوریه جالب‌توجه است و شاید حفاریها و بررسی‌های بعدی هویت اصلی بانیان کاخ را کاملا مشخص نماید.
طراحی اتاقها و تزیین مفصّل دیوارها و درگاه‌ها مبیّن استفاده از آن به عنوان کاخ صحرایی است. نیز اَشکال و نقوش زیاد موجود در کاخ، ساخت اولیه کاخ را در سده دوم هجری محتمل می‌کند. از طرفی، این بنا به دلایلی چون یک طبقه بودن، وسعت کم اتاقها و طراحی نشدن آن‌ها به صورت «بیت» (فضای مستقل درون
خانه)، تفاوت سبک ستون گذاری، استفاده نکردن از آجر،
گنبد و گچ‌بری، نبود رواق‌های محیط حیاط و نبود سقف‌های دارای قوس و طاق، با کاخ‌های اموی متفاوت است. بدین‌ترتیب، شاید بانی بنا از مردم روم شرقی یا از غسانیان (حدود قرن پنجم میلادی) بوده باشد، زیرا قابل مقایسه با بعضی بناهای این دوره‌ها مانند رصافه است. به هرحال، در
عهد اموی از نقشه و ساختار این کاخ بهره می‌گرفته‌اند. نیز تزیینات بنا این احتمال را به وجود می‌آورد که یکی از فرمانروایان عربِ گمارده امپراتوران روم شرقی، در سده پنجم و ششم میلادی آن را ساخته باشد.
(۱) عفيف بهنسى، «القصورالشامية و زخارفها فى عهد الامويين»، الحوليات الاثرية العربية السورية، ج ۲۵، ش ۱ و ۲ (۱۹۷۵)؛
(۲) هاينتس گاوبه، «خربة‌البيضا، او، القصرالابيض»، هاينتس گاوبه، ج ۲۴، ش ۱ و ۲ (۱۹۷۴)؛
(۳) EI۲, s.v. "Khirbat al-bayda" (by H. Gaube).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خِرْبَة‌البَیضاء»، شماره۶۹۷۵.
