خلاصة الافکار
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خلاصة الافکار، تذکره عمومی در احوال و نمونه اشعار گروهی از شاعران فارسی زبان، نوشته
ابوطالب تبریزی اصفهانی مشهور به
لندنی (۱۱۶۶ـ۱۲۲۰)، نویسنده
شاعر و جهانگرد ایرانی مقیم
هند میباشد.
از ابوطالب خان آثار متعددی برجای مانده است. خلاصة‌الافکار تذکره‌ای در شرح احوال ۴۹۲ تن از شاعران متقدم و متأخر و معاصر مؤلف و حاوی یک مقدمه، ۲۸ حدیقه و یک ذیل و یک خاتمه است که به ترتیب الفبایی مرتب شده و کل مجموعه آن مشتمل بر ۳۱ جزء است.
در مقدمه، مطالبی درباره سبب تألیف و شیوه کتاب آورده و آنگاه به شرح شرایط
تذکره نویسی پرداخته است.
در ۲۸ حدیقه کتاب، سرگذشت ۳۰۹ شاعر و در ذیل آن به احوال ۱۶۰ سراینده و در خاتمه به ذکر احوال خود و ۲۳ شاعر معاصر که همنشین وی بوده‌اند پرداخته است.
متن کتاب با احوال
ابوسعید ابوالخیر (متوفی ۴۴۰) آغاز می‌شود و با سرگذشت
محمد یوسف جرفادقانی خاتمه می‌یابد. ذیل با احوال
ادهم کاشانی (متوفی ۹۶۹) شروع می‌شود. نخستین کسی که در خاتمه به شرح‌حالش پرداخته، میر محمدحسین ــحامی او در نگارش کتاب ــ است و در آخر آن به‌طور مشروح زندگی خود و نیاکانش را گزارش داده است.
نویسنده درباره سبب تألیف کتاب، در مقدمه می‌گوید که از اوایل زندگی تا موقع تألیف این کتاب که چهل ساله بوده کتابهای بسیاری را مطالعه کرده و چون به شعر علاقه بیش‌تر داشته، تصمیم به تألیف کتابی در تذکره شاعران گرفته است. وی در ۱۲۰۲ از
لکهنو به
کلکته رفت و در آن‌جا با یکی از دانشمندان و ادیبان آن شهر به نام میرمحمدحسین آشنا شد. میرمحمدحسین مؤلف را ترغیب کرد تا ریاض‌الشعرای
واله داغستانی را تلخیص و مطالب سست و بی‌پایه آن را حذف کند، اطلاعات ضروری بر آن بیفزاید و تذکره جدیدی تألیف کند. لیکن ابوطالب خان به جز
ریاض الشعرا از برخی منابع دیگر چون
سرو آزاد ،
مآثر الکرام و دیگر تذکره‌های مشهور هم استفاده برد و به این ترتیب خلاصة الافکار تهیه و تدوین شد.
ابوطالب بن محمد اصفهانی در مورد دلیل استفاده از برخی تذکره‌ها نقل می‌کند که چون دیوان برخی شاعران مانند
رودکی و
اسدی طوسی در
هند کمیاب است ناچار به استفاده از تذکره‌هایی دیگر شده است.
بخش معاصران مؤلف مفیدترین قسمت کتاب است. در بخشهای دیگرِ این
اثر اشتباهاتی به چشم می‌خورد که گلچین معانی
برخی از آنها را یادآور شده است.
ابوطالب خان در نگارش این کتاب از همه قِسم
شعر و نثر انتخاب کرده، لیکن از مثنوی ابیات بیشتری برگزیده و بدین ترتیب تشخیص بهترین سروده‌ها را آسان کرده است. گزیده اشعاری که از هر صاحب ترجمه نقل‌کرده، در مقایسه با بسیاری از تذکره‌ها زیاد است، چنان‌که شرح‌حالها گاه در میان اشعار به چشم نمی‌آید و گاه آنچه را که از آثار منثور و مکاتیب صاحب ترجمه یافته است، نقل می‌کند.
ابوطالب‌بن محمد اصفهانی
نقل می‌کند که مطالعه آثار نویسندگان به قصد گلچین کردن از آنها، ۲۵ سال طول کشیده است.
گرچه تراجم در این کتاب مختصر است، لیکن مؤلف در همه جا سال درگذشت شاعران را درج و آثار آنان را به دقت معرفی کرده است. مفصّل‌ترین شرح‌حالها، همان بخش آخر کتاب در مورد شعرای معاصر مؤلف و دوستان و نزدیکان اوست.
ابوطالب خان به سرودن قطعات مادّه تاریخ علاقه‌مند بود و در تذکره خود بسیاری از این‌گونه سروده‌ها را گرد آورد. او به مردم هند انتقاداتی داشت و برخی از این موارد را، ضمن شرح‌حال کسانی چون آزاد، یادآور شد.
گلچین معانی ــچنان‌که روش اوست ــ در باب این تذکره مطالب و نکات انتقادی بیان داشته و آن را اثری بی اعتبار و مؤلف را بی‌مایه خوانده است.
خلاصة الافکار تاکنون به چاپ نرسیده، یکی دو قسمت آن برای نمونه در تاریخ تذکره‌های فارسی گلچین معانی
درج شده، لیکن چند نسخه خطی خوب و مضبوط از آن در دست است، از جمله:
۱) نسخه شماره ۱۳۰۶ کتابخانه
مجلس شورای اسلامی شماره ۲، این نسخه زیبا و بدون غلط، مجموعه‌ای از این آثار
ابوطالب خان است: الف) خلاصة الافکار؛ ب) رساله در بیان حکمت عملی یا
علم اخلاق ؛ ج) رساله در مصطلحات موسیقی؛ د) رساله کافی فی علم‌العروض و القوافی؛ ه) رساله مختصر در فنون خمسه طب؛ و) لب السیر و جهان‌نما در چهار باب.
۲) نسخه
کتابخانه ملک به شماره ۴۳۰۳ که در ۲۵ رجب ۱۲۴۰ کتابت شده، حاوی ۳۸۷ برگ و تقریبآ مشابه نسخه معرفی شده قبلی است.
۳) نسخه خطی
کتابخانه دیوان هند . افزون بر این، چند نسخه خطی دیگر خلاصة الافکار در کتابخانه‌های
بودلیان ، ب
انکی‌پور ، و دانشگاه
لاهور محفوظ است.
(۱) ابوطالب‌بن محمد اصفهانی، خلاصة‌الافکار، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۳۰۳.
(۲) ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، ج ۲، تهران ۱۳۵۴ش.
(۳) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران ۱۳۴۸ش.
(۴) علیرضا نقوی، تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران ۱۳۴۳ش.
(۵) غلامحسین یوسفی، دیداری با اهل قلم: درباره بیست کتاب نثر فارسی، تهران ۱۳۷۰ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خلاصة الافکار»، شماره ۷۱۶۵.
