شمس و قمر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

شمس به سیاره مخصوصی اطلاق می‌شود که در فارسی آن ‌را خورشید نامند و قمر سیاره آسمانی است که از خورشید نور گرفته و شب‌هنگام به زمین می‌تاباند.

---

"شَمس" در لغت به قرص و روشنایی منتشر از آن گفته می‌شود؛و در اصطلاح اسم عَلَم برای سیاره مخصوصی است که در فارسی به "خورشید" تعبیر می‌شود و "قَمَر" سیاره آسمانی است که از خورشید نور گرفته و شب‌هنگام به زمین می‌تابد و تا حدودی سطح زمین را روشن می‌کند.

---

اگر "ماه" را "قمر" گفته‌اند به خاطر بیاض (سفیدی) آن است، که بعد از سه شب آخر، تا آخر ماه در آسمان در حال رؤیت است.

---

"شمس" در قرآن کریم ۳۳ مرتبه تکرار شده، و "قمر" ۲۷ بار، که مراد از آن قمر زمین است، نه اقمار کرات دیگر.

---

خدای متعال در بیان خالقیت خویش به خلقت و عظمت ماه و خورشید پرداخته و می‌فرماید:
«وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ اللَّیلَ وَالنَّهارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمرَ...» «او کسی است که شب و روز و خورشید و ماه را آفرید...».
در قرآن قبل از [۴]     مذکور پنج برهان بر یگانگی خدای سبحان اقامه شده و این ششمین برهان است که اشاره به خلقت شب، روز، آفتاب و مهتاب شده تا به مشرکان ساختگی بودن بت‌ها را بفهماند و عاجز بودنشان را در آفرینش خلایقی همچون ماه و خورشید بیان بکند.
چون ماه و خورشید ظهور و وضوحشان شدیدتر از آنست که دلالت آن دو بر مبدأ علیم، حکیم و قادر درک نشود.
از سویی دیگر به آیت بودن مخلوقات خدا اشاره شده که از جمله آن ماه و خورشید است:
«وَ مِنْ آیاتِهِ اللَّیلُ وَالنَّهارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَر...»«و از نشانه‏های او، شب و روز و خورشید و ماه است‏...».
در این آیه به نشانه‌ای از توحید فعل و نظام یک‌‌‌نواخت عالم‌گیر جهان اشاره شده که از جمله آن نظام شب و روز است که در اثر طلوع و غروب خورشید صورت می‏گیرد، و روشنایی و تاریکی آن فضای جهان را فرا می‌گیرد و در اثر این نظام خاص نیاز موجودات زمین همه در اثر تابش نور و تیرگی شب تأمین می‏شود؛ و از سویی نظام جهان و موجودات عالم که بر آن طلوع و غروب استوار است، شاهد وحدت مدبر جهان است؛ لذا آیه شریفه به این‌که خورشید و ماه جزو عوامل طبیعی است، یادآوری نموده و با توجه دادن به آفریدگار آن دو و سایر کرات، بشریت را از پرستش مخلوق نهی نموده است.
خورشید و ماه از آیات بارز خدای سبحان هستند که هر یک در مقرّ خود با هدایت ناظم و مربّی عالم، انجام وظیفه می‌دهند و ذره‏ای از مدار خود تجاوز نمی‏کنند؛ لذا خورشید و ماه با تمام عظمت و حشمتی که دارند، مطیع فرمان اویند و وجود و بقائشان وابسته به اراده حق تعالی است؛ پس سزاوار نیست که بندگان به آن‌ها سجده و اظهار ذلت نمایند.

---

قرآن کریم در مواضع مختلف بیان می‌دارد که حساب و نظم امور در جهان هستی، توسط ماه و خورشید انجام می‌گیرد:
«الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبان‏» «خورشید و ماه با حساب منظّمی می‏گردند».
آیه شریفه در بیان حرکت ماه و خورشید و کره زمین نیست، بلکه بیان آیه اینست که حساب روز، شب، ماه و سال از ابتدای خلقت عالم تا انقراض آن با ماه و خورشید نگه داشته می‏شود و این نعمت بسیار بزرگی است که هیچ محاسبه‌ای بدون وجود خورشید و ماه معلوم نمی‏شد.

۵.۱ - علت تقدم خورشید بر ماه در آیه

علت این‌که خورشید بر ماه مقدم شده، چون خورشید علاوه بر حساب ماه، سال و... حساب فصول را نیز تعیین می‌کند.

۵.۲ - منازل مختلف ماه

همچنین در بیانی دیگر خداوند به منازل مختلف ماه و عدد سال‌ها اشاره نموده و می‌فرماید:
«وَالْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ‏...» «ماه را نور قرار داد و برای آن منزل‌گاه‏هایی مقدّر کرد، تا عدد سال‌ها و حساب (کارها) را بدانید...».

۵.۲.۱ - تفصیل منازل مختلف ماه

ماه شب اول، هلال باریکی است که در شب‌های بعدی تا نیمه ماه بزرگ‌تر شده و به صورت قرص کامل درمی‌آید و از نیمه ماه به بعد، تدریجا نقصان یافته تا این‌که یک یا دو روز آخر ماه در تاریکی محاق فرو می‏رود؛ سپس دوباره به شکل هلال ظاهر می‏گردد که این دگرگونی بیهوده نیست؛ بلکه یک تقویم بسیار دقیق و طبیعی است که مردم حساب تاریخ امور زندگی خود را نگه دارند.

۵.۳ - نظم خورشیدو ماه

قرآن کریم در بیان چرخش و نظم خورشید و ماه، و روز و شب در عالم می‌فرماید:
«لَاالشَّمْسُ ینْبَغِی لَها أَنْتُدْرِکَ الْقَمَرَ وَ لَااللَّیلُ سابِقُ النَّهار...» «نه خورشید را سزاست که به ماه رسد، و نه شب بر روز پیشی می‏گیرد...».
مراد از این تعبیر این است که بفهماند تدبیر الهی چنین نیست که روزی جاری شود و روزی از ایام متوقف گردد؛ بلکه تدبیری است دائمی و خلل‌ناپذیر که مدت معینی ندارد تا بعد از تمام شدن آن مدت به وسیله تدبیری دیگر نقض گردد.

---

زمان آغاز و پایان بسیاری از اعمال عبادی با طلوع و غروب ماه و خورشید مشخص می‌شود.

۶.۱ - اوقات نماز در بیان قرآن

به عنوان نمونه، قرآن اوقات نماز را چنین بیان می‌کند:
«أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی‏ غَسَقِ اللَّیلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْر...‏»
«نماز را از زوال خورشید (هنگام ظهر) تا نهایت تاریکی شب (نیمه شب برپا دار؛ و همچنین قرآن فجر) نماز صبح را...».

۶.۱.۱ - نمازهای پنج‌گانه

آیه شریفه شامل نمازهای پنج‌گانه می‏شود.
نمازهای زوال خورشید، نماز ظهر و نماز عصر و نمازهای تاریکی شب، نماز مغرب و نماز عشاء است و مقصود از "قرآن فجر" نماز صبح است.

۶.۱.۲ - قرآن فجر

و این‌که نماز صبح را "قرآن فجر" بیان نموده، چون مشتمل بر قرائت قرآن است، و روایات همه در نماز صبح بودن این تعبیر متفقند.

۶.۲ - امر به تسبیح پیش از طلوع و غروب

همچنین خدای تبارک، رسول خدا را امر می‌کند که پیش از طلوع و غروب خورشید به تسبیح حق تعالی بپردازد:
«...وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ وَ مِنَ اللَّیلِ فَسَبِّحْهُ...» «...و پیش از طلوع آفتاب و پیش از غروب تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور؛ و در بخشی از شب او را تسبیح کن...».

۶.۲.۱ - مقصود از تسبیح

مقصود از تسبیح در آیه شریفه نماز است؛ اما نماز را تسبیح نامیده، زیرا نماز اولاً مشتمل بر تسبیح و تحمید است که مراد از پیش از طلوع و غروب خورشید نماز صبح، ظهر و عصر است و منظور از تسبیح در شب، نماز مغرب و عشاء است.
ثانیاً نماز بهترین موضع برای تسبیح پروردگار است و اوقات مخصوصی بر آن تعیین شده که در آیات قرآن با تعبیرات گونانون اوقات نمازها از جمله نماز یومیه بیان شده است. رجوع شود به سوره‌های هود آیه ۱۱۴ و طه آیه ۱۳۰ و....

---

خداوند در قرآن کریم خورشید را به ضیاء و ماه را به نور بودن توصیف کرده است:
«هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً...»
«او کسی است که خورشید را روشنایی، و ماه را نور قرار داد...».

۷.۱ - منشأ نور خورشید و ماه

نور خورشید به ذات آن است و حرارت شدیدی دارد؛ اما قمر دارای طبیعت سردی است که از خود نوری ندارد، بلکه نور خود را از خورشید می‌گیرد.

۷.۲ - تعبیر به ضیا

و از سویی "ضیاء" در جایی گفته‏ می‌شود که تاریکی را برطرف نماید، هم‌چنان‌که روشنی خورشید ظلمت شب را می‌برد؛ ولی نور لازم نیست که پیش از آن تاریکی بوده باشد.

---

در تعبیری دیگر خورشید را سراج و ماه را نور معرفی کرده که اشاره به همان مطلب است؛ یعنی اشعه خورشید اصیل و ذاتی است، ولی نور کره ماه در اثر کسب از نور و ضیاء خورشید می‏باشد:
«وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً»«و ماه را در میان آسمان‌ها مایه روشنایی، و خورشید را چراغ فروزانی قرار داده است‏.».

---

نکته قابل توجه اینست که این آیات در حقیقت برای اثبات ربوبیت خداوند و توجه دادن به تدبیر الهی در امور بندگان است که انسان با مشاهده این نعمت‌های عظیم، متوجه خالق حقیقی شده، در نتیجه عبودیت او منحصر به خدای سبحان می‌گردد.

---

خداوند در قرآن مجید (در سوره‌های ابراهیم، آیه ۳۲-۳۳، نحل، آیه ۱۴، حج، آیه ۳۶-۳۷ و آیه ۶۵، لقمان، آیه ۲۰، زخرف، آیه ۱۳، جاثیه، آیه ۱۲-۱۳ و...) بالاترین ارزش و عظمت را به انسان قائل شده، بطوری‌که تمام کائنات را مسخّر او بیان نموده است.
خدای متعال آفتاب، ماه، ستارگان و... را آفریده، درحالیکه همه به امر او جاری و طبق مشیت او جریان دارند؛ (اشاره به سوره اعراف، آیه ۵۴.) و در برابر ذات اقدس احدیت سجده می‌کنند؛ (اشاره به سوره حج، آیه ۱۸.) و از سویی کل عالم هستی از جمله خورشید و ماه، برای خدمت‌رسانی به انسان معرفی شده است؛ (اشاره به سوره‌های نحل، آیه ۱۲ و عنکبوت، آیه ۶۱ و... «وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَین‏...»«و خورشید و ماه را -که با برنامه منظّمی در کارند- به تسخیر شما درآورد...».

۱۰.۱ - علت تسخیر ماه و خورشید

یعنی ماه و خورشید نیز برای انسان‌ها و در راستای منافع آنها قرار داده شده و تدبیر خداوند در مسخر کردن این دو برای بندگانش بر هر عاقلی که بیاندیشد، آشکار است؛ مگر این‌که کسی از روی عناد این تدبیر ربوبی را انکار کند.

---

برخی انسان‌های ضعیف که افق دیدشان در سطح پایین است و در مادیات، منجمد شده‌اند، خورشید و ماه را پرستش می‏نمودند؛ چون منبع همه برکات مادی منظومه، خورشید است از جمله نور، گرما، نزول باران، رویش گیاهان، رنگ‌های زیبای گل‌ها و... که همه از برکت پرتو وجود خورشید است؛ و ماه که روشنی بخش شب‌های تار و چراغ پرفروغ و زیبای رهروان بیابان‌ها و صحراهاست؛ همچنین برکات فراوانی که به وسیله جزر و مد‌ این دو کوکب آسمانی پدید می‌آید، موجب سجده نمودن برخی انسان‌های مادی در برابر این اسباب می‌شود که قرآن با نهی و توبیخ شدید از خورشید و ماه‌پرستی، این نوع انسان‌ها را متوجه خالق هستی و مسبب‌ الاسباب نموده و می‌فرماید:«...لاتَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَهُن‏ إِنْ کُنْتُمْ إِیاهُ تَعْبُدُون‏»«...برای خورشید و ماه سجده نکنید، برای خدایی که آفریننده آنهاست سجده کنید، اگر می‏خواهید او را بپرستید».

۱۱.۱ - اختصاص سجده به خدا

تبیین ایجاد شدن شمس و قمر در صدر آیه، خود دلیل روشنی بر وجود خدای قادر است؛ لذا قرآن از سجده بر خورشید و ماه، به شدت نهی کرده و امر نموده که سجده تنها بر خدای خالق قادر حکیم باشد؛ چون سجده که نهایت خضوع و تعظیم است، فقط بر اشرف موجودات سزاوار است.
اما قید "اگر قصد عبادت خدا را دارید" به این است که برخی از اقوام به پرستش خورشید و ماه و غیره می‌پرداختند و قصدشان از این عمل رسیدن به خداوند بود که این اشیاء را واسطه بین خالق و مخلوق می‌دانستند.
بنابراین نهی مؤکد بر مسجود قرار دادن مخلوقات در برابر خداوند است؛ چون سجده، منحصر به خدای سبحان بوده و سجده بر غیر خدا یعنی برابری مخلوقات با خداوند قادر و پروردگار عالمیان که همان گمراهی آشکار است. (اشاره به سوره شعراء، آیه ۹۷-۹۸.).

۱۱.۲ - سبب منع از سجده

همچنین جمله "الذی خلقهنّ" که وصف "الله" است، اشاره به سبب منع از سجده بر غیر خدا و تعیین کننده وسعت و دایره ممنوع بوده که هم شمس و قمر و هم غیر این دو را شامل می‌شود و با اشاره به مخلوق بودن همه اشیاء از عبادت این‌ها نهی می‌کند.

---

یکی از قصص زیبا و درس‌آموز قرآن، داستان حضرت سلیمان(ع) است که در آن به خورشید‌پرستی مردمان سرزمین سبأ و نوع برخورد حضرت سلیمان(ع) اشاره دارد.

۱۲.۱ - وضعیت اعتقادی بلقیس و قومش

قرآن در جریان خبر آوردن هدهد از سرزمین "سبا" برای حضرت سلیمان(ع)، وضعیت اعتقادی بلقیس ملکه سبا و قومش را این‌گونه بیان می‌کند:
«وَجَدْتُها وَ قَوْمَها یسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّه‏ وَ زَینَ لَهُمُ الشَّیطانُ أَعْمالَهُم‏...»«او و قومش را دیدم که برای غیر خدا -خورشید- سجده می‏کنند و شیطان اعمالشان را در نظرشان جلوه داده‏...».

۱۲.۲ - علت خورشید‌پرستی قوم سبأ

یعنی علت سجده و پرستش قوم سبا بر خورشید، نقش اساسی شیطان بود که اعمال بدشان را زینت داده بود و تسلط شیطان در اعمالشان به حدی بود که آفتاب‌پرستی را افتخار خود می‌دانستند و در حکومت خویش چنان در بت‌پرستی فرورفته بودند که هدایتشان به راه حق و توحیدی برای هدهد مأمور حضرت سلیمان قابل تصور نبود.

---

همچنین قرآن مجید داستان محاجه زیبای حضرت ابراهیم -علیه السلام- را با ستاره‌پرستان، ماه‌پرستان و خورشیدپرستان این‌گونه به تصویر کشیده است:
ما ملکوت آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم و همین امر موجب پی بردن وی به گمراهی عمویش آزر و قوم خود شد که به احتجاج با آنان پرداخت.

۱۳.۱ - مرحله اول محاجه

حضرت ابراهیم بعد از رؤیت ملکوت اشیاء بلافاصله الوهیت اصنام را ابطال نموده و در همین حال ملکوت، شب، پرده ظلمت خود را بر او افکند و چشم حضرت به ستاره‌ای افتاد و گفت: «این خدای من است؛ اما هنگامی که غروب کرد، گفت: غروب‏کنندگان را دوست ندارم».

۱۳.۲ - مرحله دوم محاجه

سپس به بیان بطلان ربوبیت قمر پرداخت و گفت:
«...قالَ هذا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لَئِنْ لَمْیهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ»«...گفت: این خدای من است! امّا هنگامی که (آن هم) غروب کرد، گفت: اگر پروردگارم مرا راهنمایی نکند، مسلّماً از گروه گمراهان خواهم بود».
حضرت کنایه‌ای که در جمله "اگر پروردگارم هدایتم نکند..."، به کار برد، به خوبی می‏فهماند که کلام ایشان به ماه که فرمود: «هذا رَبِّی»، نیز ضلالت است، و اگر بخواهد بر آن ضلالت ایستادگی کند، قطعاً یکی از همان گمراهانی خواهد بود که قائل به ربوبیت قمر بودند.

۱۳.۳ - مرحله سوم محاجه

حضرت ابراهیم در مرتبه سوم در محاجه خود با خورشیدپرستان، بیزاری خود را از مشرکان آشکار ساخت:
«فَلَمَّا رَأَی الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّی هذا أَکْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قالَ یا قَوْمِ إِنِّی بَرِی‏ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ»«و هنگامی که خورشید را دید که (سینه افق را) می‏شکافت، گفت: این خدای من است! این (که از همه) بزرگ‌‌‌تر است! امّا هنگامی که غروب کرد، گفت: ای قوم! من از شریک‌هایی که شما (برای خدا) می‏سازید، بیزارم!
اشاره حضرت ابراهیم با لفظ مذکر "هذا" برای مؤنث مجازی به این است که حضرت خودش را به جای انسانی تصور می‌کرد که شناختی بر این اجرام آسمانی ندارد، و نسبت به آثار، خصوصیات و پیدایش آن جاهل است.

۱۳.۴ - علل گمراهی مشرکان

نهایت این‌که مشرکان خدای کوچک و بزرگ داشتند و حضرت طلوع و غروب آنها را مشاهده می‌کرد و هرگز اعتقاد به ربوبیت آنها نداشته؛ زیرا اگر خود معتقد بدان بود، پس از افول، فساد این عقیده را درک می‌کرد که واژه "تشرکون" بیان‌گر این مطلب است.

---

خداوند در قرآن کریم به بسیاری از مخلوقات قسم یاد کرده که ماه و خورشید نیز از جمله آن‌هاست:
«وَالشَّمْسِ وَ ضُحاها وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها» «به خورشید و گسترش نور آن سوگند؛ و به ماه هنگامی که بعد از آن درآید».

۱۴.۱ - علل قسم خوردن خداوند

خداوند به مخلوقات خود قسم یاد می‌کند تا پرفایده بودن آن را تذکر دهد و چون وجود هستی انسان، حیوانات، نباتات و... به طلوع خورشید و غروب آنست به آن نیز قسم یاد کرده است.
نظامی که در خورشید و ماه و شب و روز جریان دارد، و منتهی می‌شود به پیدایش نفسی که فجور و تقوایش به او الهام شده، خود دلیل بر رستگاری کسی است که نفس را تزکیه کند و خسران کسی که آن را آلوده سازد؛ لذا قرآن این سوگندها را برای رستگاری نفوس الهی و خسران نفوس آلوده یاد کرده است.

---

قرآن کریم در بیان ویژگی‌ها و حالات روز قیامت به جمع شدن ماه و خورشید اشاره دارد:
«یسْئَلُ أَیانَ یوْمُ الْقِیامَة فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ وَ خَسَفَ الْقَمَرُ وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَر» «(انسان) می‌پرسد: قیامت کی خواهد بود؟ (بگو:) در آن هنگام که چشم‌ها از شدّت وحشت به گردش در آید، و ماه بی‏نور گردد، و خورشید و ماه یک‌جا جمع شوند».

۱۵.۱ - مراد از جمع خورشید و ماه در آیه

مراد از جمع خورشید و ماه، یکی شدن آن‌هاست که از نشانه‌های قیامت است.

۱۵.۲ - درهم پیچیده شدن خورشید

در جای دیگر قرآن کریم از درهم پیچیده شدن خورشید به هنگام قیامت خبر می‌دهد:
«إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ» «در آن هنگام که خورشید درهم پیچیده شود».

۱۵.۲.۱ - معنای تکویر

تکویر درهم پیچیدن به صورت دایره و افتادن و غشّ کردن است که مقصود از هنگام تکویر خورشید، وقت مرگ و ظهور آثار آخرت، یا وقت قیامت کبری است.
آنگاه که خورشید همانند پارچه‌ای که پیچیده گردد، در هم می‌پیچد، ستارگان رنگ می‌بازند، ماه می‌گیرد، اوضاع و اجزاء عالم درهم می‌ریزد، آن وقت ماه و خورشید نیز هر یک از مقر خود پراکنده گردیده و در یک دیگر جمع می‌گردند و قیامت برپا می‌شود.

---