• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

قاهر بالله

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


قاهر (القاهر) بالله، محمدبن احمد معتضدبن طلحه موفق بن جعفر متوکل، کنیه اش ابومنصور، نوزدهمین خلیفۀ عباسی می باشد.


القاهر در سال ۲۸۷
[۱] خطیب البغدادی، تاریخ بغداد،ج۱، ص۳۵۷، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت۱۴۱۷/۱۹۹۷
[۲] ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک،ج۱۳، ص۳۰۶، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت
[۳] سراج، منهاج، ج۱، ص۱۲۰، طبقات ناصری تاریخ ایران و اسلام، تحقیق عبد الحی حبیبی، تهران۱۳۶۳ش.
یا ۲۸۵
[۴] طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۱۵۴، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
در بغداد به دنیا آمد.
[۵] طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۱۵۴، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.


القاهربالله دوبار بر تخت خلافت نشست.
[۶] طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۱۵۴، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
نخستین بار در محرّم ۳۱۷، پس از توطئۀ مونس خادم و همکارانش برضد المقتدر عباسی.
[۷] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۰۰، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
[۸] ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۳۲۷، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
[۹] تکلمه تاریخ الطبری للهمدانی، ج۱، ص۱۵۶.
عملکرد القاهر نیز در این توطئه بی تأثیر نبود و با وی، به عنوان نوزدهمین خلیفۀ عباسی، در سال۳۱۷ بیعت گردید، اما خلافت او بیش از دو
[۱۰] ابن العمرانی، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۱۵۸، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۱۱] ابن وردی،تاریخ ،ج۱، ص۲۶۰
[۱۲] ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۶۹، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
[۱۳] ابن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، ج۳، ص۲۲۳، وزاره الثقافه و الارشاد القومی، الموسسه المصریه العامه.
یا سه روز
[۱۴] الکتبی، فوات الوفیات، ج۱، ص۲۸۴،تحقیق علی محمد بن یعوض الله و عادل احمد عبدالموجود، بیروت۲۰۰۰
نپایید و بار دیگر المقتدر، با کمک سپاهیان، به منصب خلافت بازگشت و توطئه گران، یعنی ابوالهیجاء و زوزک، را گردن زدند و القاهر نیز نزد مادرش در خانۀ ابوطاهر محبوس گردید،
[۱۵] طبری، تاریخ الأمم و الملوک،ج۱۱، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۱۶] ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۲۷، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
[۱۷] ابن کثیر، البدایة و النهایة،ج۱۱، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
[۱۸] الذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج۲۳، ص۳۷۶،تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت۱۴۱۳/۱۹۹۳.
اما سرانجام، در شوال ۳۲۰ المقتدر عباسی به قتل رسید
[۱۹] مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج۱، ص۱۳۲، قاهره۱۴۱۱ /۱۹۹۱.
و القاهر را از زندان خارج و به عنوان خلیفه با او بیعت کردند
[۲۰] اخبار الدوله العباسیه و فیه أخبار العباس و ولده، تحقیق عبدالعزیز الدوری و عبدالجبار المطلبی، ج۱، ص۴۱۳، بیروت۱۳۹۱.
[۲۱] بور سعید، ص۱۳۲، مقدسی، البدء و التاریخ، بور سعید.
و بار دیگر به القاهربالله ملقب گردید و این بار یک سال و شش ماه
[۲۲] بور سعید، ج۶، ص۱۲۶، مقدسی، البدء و التاریخ، بور سعید.
و هشت روز
[۲۳] خطیب البغدادی، تاریخ بغداد،ج۱، ص۳۵۶، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت۱۴۱۷/۱۹۹۷
خلافت کرد. مونس خادم، با آن‌که از ناراضیان حکومت المقتدر عباسی بود، به القاهر نیز تمایل چندانی نداشت و می‌کوشید احمد، فرزند خردسال المقتدر، را که تحت تربیت خودش بود، به خلافت برساند.
[۲۴] تکلمه تاریخ الطبری للهمدانی، ج۱، ص۷۰.
[۲۵] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۴۴، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
[۲۶] ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۲۷ـ۳۲۸، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
البته ابن کثیر دلیل این اقدام مونس را طیب خاطر مادر المقتدر بیان کرده است،
[۲۷] ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۱، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
اما با مخالفت اسحاق بن اسماعیل نوبختی و یادآوری ظلمها و اجحافهای خانوادۀ المقتدر عباسی
[۲۸] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۴۴، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
[۲۹] ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۳، ص۴۸۶، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
و بنا بر رأی بزرگان، محمد بن مکتفی و القاهر را به نامزدی خلافت برگزیدند. مونس به مکتفی نیز نظر چندان مساعدی نداشت، اما مکتفی خلافت را شایستۀ القاهر– که بزرگ خاندان عباسی بود – دانست، در حالی که القاهر ضعف و تنگدستی-اش را مغایر با مقام خلافت می‌دانست.
[۳۰] تکلمه تاریخ الطبری للهمدانی، ج۱، ص۷۰.
[۳۱] ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۲۷ـ۳۲۸، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
[۳۲] ابن العمرانی، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۱۶۱، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
مونس خادم، پس از انتصاب القاهر، از وی برای خویش و خانواده اش امان نامه گرفت.
[۳۳] ابن العبری، غریغوریوس الملطی، ج۱، ص۱۵۹، تاریخ مختصر الدول، تحقیق انطون صالحانی الیسوعی، بیروت ۱۹۹۲.

القاهر، همچون سال ۳۱۷، بار دیگر مقام وزارت را به ابن مقله تفویض کرد.
[۳۴] ابن الطقطقی، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة،ص۲۷۳، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت۱۴۱۸/۱۹۹۷.
وی که در آن زمان در فارس به سر می‌برد،
[۳۵] ابن خلکان، وفیات الأعیان و أنباء الزمان، ج۵، ص۱۱۴، تحقیق احسان عباسی، لبنان.
به دستور القاهر راهی بغداد گردید و نه ماه و سه روز وزارت وی به طول انجامید
[۳۶] تکلمه تاریخ الطبری للهمدانی، ج۱، ص۷۵.
[۳۷] ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج ۱۳، ص۳۱۶، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت
[۳۸] ابن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، وزاره الثقافه و الارشاد القومی، ج۳، ص ۲۳۸،الموسسه المصریه العامه.
القاهر، علی بن بلیق را حاجب کرد، مونس را امیرالأمرا، و پسر بلیق را رئیس امنیۀ بغداد؛ اما به سبب ضعف جسمی بلیق، بدر خرشنی را به نیابت از او برگزید. نگهبانی دارالخلافه را نیز به احمد بن خاقان سپرد.
[۳۹] طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۲۸۱، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.


از اولین اقدامات القاهر بالله پس از رسیدن به خلافت، مصادرۀ اموال خانوادۀ المقتدر عباسی بود. وی از هیچ رفتار خشونت آمیزی در حق خاندان المقتدر فروگذار نکرد، به حدی که برای دستیابی به اموال المقتدر، مادر وی را کتک زد و از درخت آویزان نمود
[۴۰] طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۲۸۰، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
و حتی اموال وقفی وی را نیز تصاحب کرد
[۴۱] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۴۶، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
و خانه به خانه در جستجوی خانوادۀ المقتدر بود
[۴۲] طبری، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
و این اقدامات را چنین توجیه می‌کرد که سپاهیان برای تأمین مستمری فشار می‌آورند، در حالی که گویا این سنّتی بود در میان خلفا که اموال خلیفۀ پیشین را تصرف کنند، چنانکه الراضی با القاهر چنین کرد. از سوی دیگر، القاهر فرزندان متوکل عباسی را نزد خود خواند و مورد لطف و عنایت خویش قرار داد.
[۴۳] طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۲۸۰، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.

عبدالواحد، فرزند المقتدر، نیز با هارون بن غریب و مفلح و محمد بن یاقوت و پسران رائق ابتدا به مدائن و از آن‌جا به واسط رفت، اما پس از ماجراهایی که روی داد، همراهان او از القاهر امان نامه گرفتند و عبدالواحد را رها کردند و سرانجام عبدالواحد و محمد بن یاقوت نیز، با تضمین القاهر برای امنیتشان، راهی بغداد شدند و القاهر نیز به وعدۀ خویش عمل نمود و از مصادرۀ اموال و آزار مادر او صرف نظر نمود.
[۴۴] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۴۸-۲۵۰، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
[۴۵] ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۳، ص۴۷۳، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.


ابن مقله نیز، از نخستین روزهای وزارت خویش، به تسویه حسابهای شخصی و سیاسی پرداخت. نمونۀ آشکار آن، دستگیری کلوذانی و همکارانش، دستگیری اسحاق بن اسماعیل نوبختی و فرزندان بریدی و مصادرۀ اموال بریدیان، و نیز دستگیری عیسی طبیب و تصرف اموال او بود.
[۴۶] طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۲۸۱، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
تسلط ابن‌مقله نتیجۀ ناکارآمدی و آینده نگری نکردن القاهر در امور بود. رفتار نامناسب القاهر با الراضی ِ محبوس، سبب گردید الراضی به ابن بلیق متوسل گردد و او نیز الراضی را در حرم خویش جای داد.
[۴۷] طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۲۸۰، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.


در سال ۳۲۱، رفتار القاهر با کسانی که بیشترین تلاش را برای رسیدن وی به خلافت کرده بودند، تغییر کرد و کمر به قتل آنان بست. گفته شده است که وی ذات غلامان را خلیفه کش می‌دانست،
[۴۸] حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، تحقیق عبد الحسین نوایی، تهران۱۳۶۴ش.
شاید به سبب حوادثی که در گذشته روی داده بود، از جمله این‌که چگونه المقتدربازیچۀ امرا شد و عزل و نصب گردید و سرانجام، در حالی که لباس بر تن نداشت، به قتل رسید.
[۴۹] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۴۵، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
القاهر با محمد بن علی خراسانی – که به احوال خلفای پیشین عباسی آگاه بود – دربارۀ ویژگیهای خلفای پیشین سؤال کرد و او به ضعفها و نحوۀ حکومت داری آنان اشاره کرد و علت قتل خلفای عباسی را بازگو نمود و شاید همین امر، القاهر را، با وجود محدویتهایی که بر وی اعمال میشد، محتاط تر و آگاه تر کرد.
[۵۰] مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۱، ص۲، تحقیق اسعد داغر، قم۱۴۰۹ مسعودی، التنبیه و الإشراف.
[۵۱] مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۱، ص۷۰۰-۷۰۱، تحقیق اسعد داغر، قم۱۴۰۹ مسعودی، التنبیه و الإشراف،.
[۵۲] سیوطی، تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۳۸۸-۳۸۹، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، تهران ۱۳۸۲ش.
اما برخی علت تیرگی این مناسبات را تغییر سیاست القاهر و نزدیک شدنش به محمد بن یاقوت دانسته اند؛ میان ابن مقله و محمد بن یاقوت دشمنی دیرینه ای وجود داشت
[۵۳] ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۵۲، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
[۵۴] ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۳، ص۴۸۷، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
که همان باعث شد ابن بلیق درصدد دستگیری محمد بن یاقوت برآید، اما او خود را پنهان ساخت و همین امر محدویتهای القاهر را تشدید نمود و ابن بلیق، احمد بن زیرکرا به نگهبانی القاهر گمارد و آمد و شد به دارالخلافه را تحت نظر گرفت و ابن مقله هم مقداری از دیه‌ها و املاک سلطنتی را برای فراهم آوردن هزینۀ "صلت بیعت" به فروش رساند
[۵۵] ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۵۲-۳۵۴، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
[۵۶] ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک،ج۱۳، ص۳۱۷، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت.
و ابن بلیق حتی اموالی را که القاهر از مادر المقتدر گرفته بود، در بیت المال قرارداد و صرف سپاه نمود
[۵۷] تکلمه تاریخ الطبری للهمدانی، ج۱، ص۸۹.
[۵۸] سیوطی، تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۳۸۷، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، تهران ۱۳۸۲ش.
و همۀ اینها موجبات خشم و آزردگی القاهر را فراهم کرد. بنابراین، نقشۀ ابن بلیق و ابن مقله برای دستگیری القاهر، نتیجۀ عکس داد. القاهر که از تکیۀ مونس و بلیق بر ساجیان، یعنی اتباع یوسف بن ابی الساج، آگاهی داشت و مناسباتشان در این مدت به سبب انجام ندادن تعهداتی که به این گروه وعده داده بودند، به سردی گراییده بود،
[۵۹] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۵۲، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
با وعدۀ برابری حقوق با حجریه، ساجیان را به سمت خود متمایل کرد ،

از سویی برای جلب همکاری ابو جعفر محمد بن قاسم بن عبیدالله، به وی پیشنهاد نمود، پس از دستگیری ابن مقله، مقام وزارت را به او بدهد.
[۶۰] ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۳، ص۴۸۸، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
آگاهی ابن مقله از اقدامات القاهر، سبب شد که وی درصدد خلع القاهر و به خلافت رساندن ابو احمد مستکفی برآید و مونس و بلیق و پسرش و حسن بن هارون نیز در این امر او را یاری کردند،
[۶۱] ابن العبری، غریغوریوس الملطی، ج۱، ص۴۸۸، تاریخ مختصر الدول، تحقیق انطون صالحانی الیسوعی، بیروت ۱۹۹۲.
اما القاهراقدام به دستگیری بلیق، علی بن بلیق، احمد بن زیرک و یمن الاعور و مونس کرد،
[۶۲] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۵۵، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
اما ابن مقله گریخت.
[۶۳] ابن خلکان، وفیات الأعیان و أنباء الزمان، ج۱، ص۵۱۴، تحقیق احسان عباسی، لبنان.
به دستورالقاهر، سر آنان را از تنشان جدا کردند
[۶۴] طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۲۸۱، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۶۵] ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۶۳، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
و سرهایشان را در شهر چرخاندند.
[۶۶] ابن العمرانی، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۱۶۲، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
به نوشتۀ ابن الاثیر، طریف سبکری پرده از راز ابن‌مقله و همکارانش در نزد القاهر برداشت
[۶۷] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۵۴، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
و علت این دشمنی آن بود که علی بن بلیق مانع از ولایت وی بر سرزمین مصر شد.
[۶۸] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۵۷، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
ابن مقله که به نقشۀ القاهر پی برده بود، سعی داشت با ترتیب دیداری ساختگی،
[۶۹] تجارب الأمم، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
در فرصتی مغتنم، القاهر را به قتل رساند، اما القاهر که به این دیدار ظنین گشته بود، ماجرا را به نفع خویش رقم زد.
[۷۰] ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۶۳، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
[۷۱] سیوطی، تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۳۸۷، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، تهران ۱۳۸۲ش.
سپاه در مقابل این اقدام القاهر به پاخاست، اما القاهر دلیل این اقدامش را زیاده خواهیهای آنان و نیز جلوگیری از پرداخت درست و به موقع حقوق به سپاهیان بیان داشت که با بیان این استدلال، فتنۀ سپاهیان فرو نشست
[۷۲] ابن العمرانی، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۱۶۲، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۷۳] ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۳، ص۳۲۰، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت.
[۷۴] ابن العبری، غریغوریوس الملطی، ج۱، ص۱۶۰، تاریخ مختصر الدول، تحقیق انطون صالحانی الیسوعی، بیروت ۱۹۹۲.
تمامی اموال کشته شدگان به دستور القاهر مصادره، و خانۀ ابن مقله به آتش کشیده شد.
[۷۵] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۵۶، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
پس از این قتل عام، القاهر به وعدۀ خویش وفا نمود و به ابی جعفر محمد بن قاسم منصب وزارت داد
[۷۶] ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۳، ص۳۱۷، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت.
[۷۷] ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۳، ص۴۸۹، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
همچنین ابوالعباس احمد بن خاقان را به فرماندهی امنیۀ بغداد و سلامت طولونی را به پرده داری خویش برگزید.
[۷۸] ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۶۲-۳۶۳، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.


وی ابواحمد، پسر مکتفی و نامزد خلافت پس از خویش، را که در خانۀ عبداله بن فتح پنهان بود، دستگیرکرد و زنده در میان دیوار نهاد و با گچ و آجر آن را پوشاند.
[۷۹] ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۳، ص۴۹۰، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
پس از این حادثه، القاهر فرزند خود، عبدالصمد، را به ولیعهدی خویش برگزید و طریف سبکری را نیز امیر الامرا کرد،
[۸۰] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۵۶، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
اما وزارت ابی جعفر محمد بن قاسم نیز دیری نپایید و زندانی گشت و پس از هشت روز، بر اثر بیماری، درگذشت. وی مجموعاً یک ماه و دوازده روز وزارت کرد
[۸۱] ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۷، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
و پس از وی أبا العباس احمد بن عبیدالله الخصیبی برای وزارت برگزیده شد.
[۸۲] مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۱، ص۳۳۶، تحقیق اسعد داغر، قم۱۴۰۹ مسعودی، التنبیه و الإشراف،.
[۸۳] الصفدی، الوافی بالوفیات، ج۲، ص۲۶، تحقیق احمد لأرناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۸۴] ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۳، ص۴۹۰، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
القاهر، عبدالوهاب بن عبیدالله خاقانی و اسحاق بن علی قناتی و سلیمان بن حسن را، به بهانۀ نامزدی منصب وزارت، به دارالخلافه فراخواند، اما دستور دستگیری آنان را صادر کرد
[۸۵] ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۶۷-۳۶۸، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
و سرانجام، زنجیرۀ قتلهای القاهر با قتل اسحاق بن اسماعیل نوبختی
[۸۶] امین، سید محسن، أعیان الشیعه، ج۳، ص۳۶۳، تحقیق حسن الأمین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳
و ابوالسرایا نصر حمدانی به پایان رسید، در حالی که نوبختی بیشترین تلاش را برای به خلافت رساندن القاهر کرده بود
[۸۷] ابن العمرانی، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۱۶۴، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۸۸] ابن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، ج۳، ص۲۴۵، وزاره الثقافه و الارشاد القومی، الموسسه المصریه العامه.
[۸۹] الذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج۲۴، ص۱۴، تحقیق عمر عبد السلام تدمری و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری.
[۹۰] ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۶، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
[۹۱] سیوطی، تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۳۸۷، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، تهران ۱۳۸۲ش.
البته برخی نیز علت قتل نوبختی را تملک کنیزی می‌دانند که القاهر خواهان آن بود، اما نوبختی او را برای خود برگزید.
[۹۲] ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۷، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.


در آن سوی ماجرا، ابن مقله با سران ساجیه و حجریه ارتباط برقرار نمود و آنان را ازالقاهر بیمناک نمود. اما حسن بن هارون در این میان از پای ننشست و با لباس مبدل به میان سرداران می‌رفت و آنان را به برانداختن القاهر ترغیب می‌نمود
[۹۳] ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۸، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
و از سویی در دل وزیر از القاهر وحشت افکند و به او القا کردند که زیرزمینهایی که وی در خانه اش حفر کرده برای زندانی نمودن او و سردارانش است.
[۹۴] الإنباء فی تاریخ الخلفاء، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
سرانجام، این اقدامات برضد القاهر به بار نشست و در دوم جمادی الاولی رئیس ساجیان، با همکاری حجریه و ابو محمد حسن بن ابی الهیجاء بن حمدان، القاهر را در خانه اش دستگیر و زندانی کردند
[۹۵] ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۳، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
و چون حاضر نبود از خلافت کناره بگیرد، بر چشمانش میل کشیدند.
[۹۶] مقدسی، البدء و التاریخ، ج۶، ص۱۲۶، بور سعید.
[۹۷] ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۸، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
وی اولین خلیفه ای بود که بر چشمانش میل کشیده شد. برای عزل او از خلافت، این دلایل را نیز برشمرده اند: تحقیر گروه ساجیه و حجریه؛ ناامنی و وحشت روانی که حاجبش، سلامه، از القاهرایجاد کرده بود به سبب حفر زیرزمینهایی که در خانه اش بود، در حالی که گفته‌اند هدف از حفر این زیرزمینها زندانی نمودن قرمطیان بود و بهره گیری از آنان به عنوان نیروی پشتیبان و مزدور برضد ساجیه و حجریه و مخالفانش.
[۹۸] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۴۴۱، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.

القاهر پس از زندانی شدن، شانزده سال دیگر به زندگی ادامه داد و در اواخر عمر، در حالی که نابینا بود، در کنار مسجدجامع منصوری
[۹۹] الذهبی، الحنبلی الدمشقی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج ۴، ص۲۰۸
، به سبب فقر و تنگدستی ، گدایی می‌کرد،
[۱۰۰] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۴۴۲، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
[۱۰۱] ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۹، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
به گونه ای که ابوعبدالله بن أبی موسی هاشمی پانصد درهم به او داد و مقصود وی از این اقدام نشان دادن تصویری منفی از المستکفی، خلیفۀ عباسی، بود.
[۱۰۲] ابن الطقطقی، فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، ج۱، ص۲۶۹، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت۱۴۱۸/۱۹۹۷.
القاهر در دوران خلافت مطیع عباسی، در خانۀ سوربن طاهر، درگذشت و در کنار قبر برادرش، معتضدبالله ، دفن گردید.
[۱۰۳] سیوطی، تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۳۸۹ـ۳۹۰، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، تهران ۱۳۸۲ش.
نقش سکۀ او « محمدرسول الله ، القاهربالله، المنتقم من أعداءالله لدین الله» بود
[۱۰۴] خطیب البغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۳۵۶، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت۱۴۱۷/۱۹۹۷.


مادر القاهر جاریه ای به نام قبول بود
[۱۰۵] طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۱۵۴، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۱۰۶] مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۱، ص۳۳۶، تحقیق اسعد داغر، قم۱۴۰۹ مسعودی، التنبیه و الإشراف،.
[۱۰۷] حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۳۴۱، تحقیق عبد الحسین نوایی، تهران۱۳۶۴ش.
[۱۰۸] گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۱۳۶، تحقیق عبد الحی حبیبی، تهران۱۳۶۳ش.
[۱۰۹] الزرکلی، خیر الدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، ج۵، ص۳۰۹، بیروت۱۹۸۹
. از فرزندان وی، عبدالصمد
[۱۱۰] ابن حزم، جمهره أنساب العرب،ص۳۰، بیروت۱۴۰۳/۱۹۸۳
ابوالقاسم، ابوالفضل و عبدالعزیز بوده اند.
[۱۱۱] سیوطی، تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۳۹۰، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، تهران ۱۳۸۲ش.


از اقدامات اجتماعی القاهردر ۳۲۱، منع آوازخوانی و نوشیدن هرگونه شراب بود. با این دستور، همۀ نوازندگان و خوانندگان را دستگیر و برخی را به بصره و برخی را به کوفه تبعید کردند، در حالی که خود القاهر همواره شراب می‌نوشید و به آواز گوش می‌داد و بهترین کنیزان خواننده را برای خویش بر می‌گزید و اغلب مورخان روایت کرده‌اند که وی در مواقع مستی سراغ الراضی می‌رفت و او را اذیت می‌کرد
[۱۱۲] ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۶۴، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
[۱۱۳] الحنبلی الدمشقی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۴، ص۱۰۴،تحقیق الأرناؤوط، دمشق - بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶ .


از اتفاقات سیاسی مهم در دورۀ القاهر (سال ۳۲۱)، آن بود که علی بن بلیق و حسن بن هارون دستور به لعن معاویه بن ابی سفیان بر منابر دادند که موجبات اضطراب عامه را فراهم کرد. دستگیری ابی محمد بربهاری، رئیس حنبلیان بغداد، نیز گرایشهای شیعی امرای القاهر را تقویت نمود. هرچند برخی آن را شایعه دانسته اند.
[۱۱۴] ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک،ج۱۳، ص۳۱۶-۳۱۷، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت.
[۱۱۵] ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۲، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.


محدودۀ حکومت القاهر اطراف اهواز ، بصره، واسط و جزیره بود. این دوره هم زمان بود با آغاز توسعه طلبی برادران بویهی. در این میان مدعیانی چون بریدی و ابن رائق و تکین مناطق واسط و شام و مصر را در دست داشتند.
[۱۱۶] ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۱، ص۴۷۳-۴۷۴، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
با مرگ تکین، القاهر لوا و خلعت را برای پسرش، محمد، فرستاد.
[۱۱۷] طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۲۶۳، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
همچنین القاهر با درخواست از مرداویج و وشمگیر برای خروج از اصفهان ، حکومت مناطق ری و جبال را به مرداویج داد و محمد بن یاقوت را به حکومت اصفهان برگزید.
[۱۱۸] ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۷۰، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
[۱۱۹] ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۵۹، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.


۱) ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵؛
۲) ابن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، وزاره الثقافه و الارشاد القومی، الموسسه المصریه العامه؛
۳) ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت؛
۴) ابن حزم، جمهره أنساب العرب، بیروت۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
۵) ابن الطقطقی، فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت۱۴۱۸/۱۹۹۷؛
۶) ابن العبری، غریغوریوس الملطی، تاریخ مختصر الدول، تحقیق انطون صالحانی الیسوعی، بیروت ۱۹۹۲؛
۷) ابن العمرانی، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱؛
۸) تکلمه تاریخ الطبری للهمدانی؛
۹) ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
۱۰) ابن خلکان، وفیات الأعیان و أنباء الزمان، تحقیق احسان عباسی، لبنان؛
۱۱) ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶؛
۱۲) ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش؛
۱۳) اخبار الدوله العباسیه و فیه أخبار العباس و ولده، تحقیق عبدالعزیز الدوری و عبدالجبار المطلبی، بیروت۱۳۹۱؛
۱۴) امین، سید محسن، أعیان الشیعه، تحقیق حسن الأمین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
۱۵) خطیب البغدادی، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت۱۴۱۷/۱۹۹۷؛
۱۶) سیوطی، تاریخ الخلفاء، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، تهران ۱۳۸۲ش؛
۱۷) الحنبلی الدمشقی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، دمشق - بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛
۱۸) الذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت۱۴۱۳/۱۹۹۳؛
۱۹) الزرکلی، خیر الدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت۱۹۸۹؛
۲۰) سراج، منهاج، طبقات ناصری تاریخ ایران و اسلام، تحقیق عبد الحی حبیبی، تهران۱۳۶۳ش؛
۲۱) طبری، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷؛
۲۲) الصفدی، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد لأرناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت۱۴۲۰/۲۰۰۰؛
۲۳) حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، تحقیق عبد الحسین نوایی، تهران۱۳۶۴ش؛
۲۴) الکتبی، فوات الوفیات، تحقیق علی محمد بن یعوض الله و عادل احمد عبدالموجود، بیروت۲۰۰۰؛
۲۵) گردیزی، تاریخ گردیزی، تحقیق عبد الحی حبیبی، تهران۱۳۶۳ش؛
۲۶) مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم۱۴۰۹ مسعودی، التنبیه و الإشراف،
۲۷) تصحیح عبد الله اسماعیل الصاوی، قاهره، بی تا (افست قم)؛
۲۸) مقدسی، البدء و التاریخ، بور سعید؛
۲۹) مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، قاهره۱۴۱۱ /۱۹۹۱؛


۱. ↑ خطیب البغدادی، تاریخ بغداد،ج۱، ص۳۵۷، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت۱۴۱۷/۱۹۹۷
۲. ↑ ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک،ج۱۳، ص۳۰۶، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت
۳. ↑ سراج، منهاج، ج۱، ص۱۲۰، طبقات ناصری تاریخ ایران و اسلام، تحقیق عبد الحی حبیبی، تهران۱۳۶۳ش.
۴. ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۱۵۴، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۵. ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۱۵۴، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۶. ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۱۵۴، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۷. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۰۰، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۸. ↑ ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۳۲۷، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
۹. ↑ تکلمه تاریخ الطبری للهمدانی، ج۱، ص۱۵۶.
۱۰. ↑ ابن العمرانی، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۱۵۸، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۱۱. ↑ ابن وردی،تاریخ ،ج۱، ص۲۶۰
۱۲. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۶۹، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۱۳. ↑ ابن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، ج۳، ص۲۲۳، وزاره الثقافه و الارشاد القومی، الموسسه المصریه العامه.
۱۴. ↑ الکتبی، فوات الوفیات، ج۱، ص۲۸۴،تحقیق علی محمد بن یعوض الله و عادل احمد عبدالموجود، بیروت۲۰۰۰
۱۵. ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک،ج۱۱، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۱۶. ↑ ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۲۷، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
۱۷. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة،ج۱۱، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۱۸. ↑ الذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج۲۳، ص۳۷۶،تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۱۹. ↑ مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج۱، ص۱۳۲، قاهره۱۴۱۱ /۱۹۹۱.
۲۰. ↑ اخبار الدوله العباسیه و فیه أخبار العباس و ولده، تحقیق عبدالعزیز الدوری و عبدالجبار المطلبی، ج۱، ص۴۱۳، بیروت۱۳۹۱.
۲۱. ↑ بور سعید، ص۱۳۲، مقدسی، البدء و التاریخ، بور سعید.
۲۲. ↑ بور سعید، ج۶، ص۱۲۶، مقدسی، البدء و التاریخ، بور سعید.
۲۳. ↑ خطیب البغدادی، تاریخ بغداد،ج۱، ص۳۵۶، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت۱۴۱۷/۱۹۹۷
۲۴. ↑ تکلمه تاریخ الطبری للهمدانی، ج۱، ص۷۰.
۲۵. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۴۴، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۲۶. ↑ ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۲۷ـ۳۲۸، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
۲۷. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۱، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۲۸. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۴۴، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۲۹. ↑ ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۳، ص۴۸۶، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۳۰. ↑ تکلمه تاریخ الطبری للهمدانی، ج۱، ص۷۰.
۳۱. ↑ ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۲۷ـ۳۲۸، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
۳۲. ↑ ابن العمرانی، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۱۶۱، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۳۳. ↑ ابن العبری، غریغوریوس الملطی، ج۱، ص۱۵۹، تاریخ مختصر الدول، تحقیق انطون صالحانی الیسوعی، بیروت ۱۹۹۲.
۳۴. ↑ ابن الطقطقی، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة،ص۲۷۳، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۵. ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان و أنباء الزمان، ج۵، ص۱۱۴، تحقیق احسان عباسی، لبنان.
۳۶. ↑ تکلمه تاریخ الطبری للهمدانی، ج۱، ص۷۵.
۳۷. ↑ ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج ۱۳، ص۳۱۶، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت
۳۸. ↑ ابن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، وزاره الثقافه و الارشاد القومی، ج۳، ص ۲۳۸،الموسسه المصریه العامه.
۳۹. ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۲۸۱، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۴۰. ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۲۸۰، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۴۱. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۴۶، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۴۲. ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۴۳. ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۲۸۰، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۴۴. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۴۸-۲۵۰، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۴۵. ↑ ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۳، ص۴۷۳، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۴۶. ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۲۸۱، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۴۷. ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۲۸۰، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۴۸. ↑ حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، تحقیق عبد الحسین نوایی، تهران۱۳۶۴ش.
۴۹. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۴۵، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۵۰. ↑ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۱، ص۲، تحقیق اسعد داغر، قم۱۴۰۹ مسعودی، التنبیه و الإشراف.
۵۱. ↑ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۱، ص۷۰۰-۷۰۱، تحقیق اسعد داغر، قم۱۴۰۹ مسعودی، التنبیه و الإشراف،.
۵۲. ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۳۸۸-۳۸۹، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، تهران ۱۳۸۲ش.
۵۳. ↑ ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۵۲، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
۵۴. ↑ ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۳، ص۴۸۷، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۵۵. ↑ ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۵۲-۳۵۴، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
۵۶. ↑ ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک،ج۱۳، ص۳۱۷، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت.
۵۷. ↑ تکلمه تاریخ الطبری للهمدانی، ج۱، ص۸۹.
۵۸. ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۳۸۷، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، تهران ۱۳۸۲ش.
۵۹. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۵۲، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۶۰. ↑ ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۳، ص۴۸۸، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۶۱. ↑ ابن العبری، غریغوریوس الملطی، ج۱، ص۴۸۸، تاریخ مختصر الدول، تحقیق انطون صالحانی الیسوعی، بیروت ۱۹۹۲.
۶۲. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۵۵، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۶۳. ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان و أنباء الزمان، ج۱، ص۵۱۴، تحقیق احسان عباسی، لبنان.
۶۴. ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۲۸۱، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۶۵. ↑ ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۶۳، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
۶۶. ↑ ابن العمرانی، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۱۶۲، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۶۷. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۵۴، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۶۸. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۵۷، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۶۹. ↑ تجارب الأمم، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
۷۰. ↑ ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۶۳، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
۷۱. ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۳۸۷، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، تهران ۱۳۸۲ش.
۷۲. ↑ ابن العمرانی، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۱۶۲، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۷۳. ↑ ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۳، ص۳۲۰، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت.
۷۴. ↑ ابن العبری، غریغوریوس الملطی، ج۱، ص۱۶۰، تاریخ مختصر الدول، تحقیق انطون صالحانی الیسوعی، بیروت ۱۹۹۲.
۷۵. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۵۶، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۷۶. ↑ ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۳، ص۳۱۷، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت.
۷۷. ↑ ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۳، ص۴۸۹، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۷۸. ↑ ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۶۲-۳۶۳، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
۷۹. ↑ ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۳، ص۴۹۰، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۸۰. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۵۶، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۸۱. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۷، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۸۲. ↑ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۱، ص۳۳۶، تحقیق اسعد داغر، قم۱۴۰۹ مسعودی، التنبیه و الإشراف،.
۸۳. ↑ الصفدی، الوافی بالوفیات، ج۲، ص۲۶، تحقیق احمد لأرناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۸۴. ↑ ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۳، ص۴۹۰، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۸۵. ↑ ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۶۷-۳۶۸، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
۸۶. ↑ امین، سید محسن، أعیان الشیعه، ج۳، ص۳۶۳، تحقیق حسن الأمین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳
۸۷. ↑ ابن العمرانی، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۱۶۴، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۸۸. ↑ ابن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، ج۳، ص۲۴۵، وزاره الثقافه و الارشاد القومی، الموسسه المصریه العامه.
۸۹. ↑ الذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج۲۴، ص۱۴، تحقیق عمر عبد السلام تدمری و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری.
۹۰. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۶، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۹۱. ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۳۸۷، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، تهران ۱۳۸۲ش.
۹۲. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۷، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۹۳. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۸، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۹۴. ↑ الإنباء فی تاریخ الخلفاء، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۹۵. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۳، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۹۶. ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، ج۶، ص۱۲۶، بور سعید.
۹۷. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۸، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۹۸. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۴۴۱، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۹۹. ↑ الذهبی، الحنبلی الدمشقی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج ۴، ص۲۰۸
۱۰۰. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۴۴۲، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۱۰۱. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۹، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۱۰۲. ↑ ابن الطقطقی، فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، ج۱، ص۲۶۹، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۱۰۳. ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۳۸۹ـ۳۹۰، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، تهران ۱۳۸۲ش.
۱۰۴. ↑ خطیب البغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۳۵۶، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۱۰۵. ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۱۵۴، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۱۰۶. ↑ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۱، ص۳۳۶، تحقیق اسعد داغر، قم۱۴۰۹ مسعودی، التنبیه و الإشراف،.
۱۰۷. ↑ حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۳۴۱، تحقیق عبد الحسین نوایی، تهران۱۳۶۴ش.
۱۰۸. ↑ گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۱۳۶، تحقیق عبد الحی حبیبی، تهران۱۳۶۳ش.
۱۰۹. ↑ الزرکلی، خیر الدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، ج۵، ص۳۰۹، بیروت۱۹۸۹
۱۱۰. ↑ ابن حزم، جمهره أنساب العرب،ص۳۰، بیروت۱۴۰۳/۱۹۸۳
۱۱۱. ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۳۹۰، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، تهران ۱۳۸۲ش.
۱۱۲. ↑ ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۶۴، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.
۱۱۳. ↑ الحنبلی الدمشقی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۴، ص۱۰۴،تحقیق الأرناؤوط، دمشق - بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶ .
۱۱۴. ↑ ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک،ج۱۳، ص۳۱۶-۳۱۷، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت.
۱۱۵. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۱۷۲، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۱۱۶. ↑ ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ج۱، ص۴۷۳-۴۷۴، تحقیق خلیل شحادة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۱۱۷. ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۱، ص۲۶۳، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۱۱۸. ↑ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۷۰، بیروت۱۳۸۵/۱۹۶۵.
۱۱۹. ↑ ابو علی مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۳۵۹، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران۱۳۷۹ش.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «قاهر بالله»، شماره ۷۲۴۴.    



جعبه ابزار