لوح محو و اثبات

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

آنچه در جهان آفرینش از کوچک و بزرگ پدید می‏آید، همگی نمودهایی از قدرت و علم بی‏پایان الهی است و همه‏ی این پدیده‏ها بر اساس اراده و مشیت‌ الهی و مطابق با برنامه‏هایی است که از پیش تعیین شده و در کتاب تکوینی الهی نوشته شده است.

---

در متون اسلامی از چندین کتاب که مربوط به جهان خلقت و عالم تکوین است، خبر داده شده که سرنوشت انسان و جهان را دربرگرفته و از تولد و مرگ اشخاص تا پیدایش و زوال تمدن ها، و از سعادت و شقاوت انسان‌ها تا قسمت روزی میان آن‌ها و بالاخره هر حادثه‏ای که برای هر انسانی اتفاق می‏افتد، در آن کتاب ها با قلم تقدیر رقم زده شده است و در مقابل آن قرآن کریم قرار دارد که کتاب تشریعی خداوند است، یکی از این کتاب‌ها لوح محو و اثبات است که محل ثبت‏ حوادث و اتفاقاتی است که به مرحله‏ی فعلیت‏ خواهد رسید و به طوری که از نامش پیداست آن‌چه در آن نوشته شده قابل تغییر و تبدیل است و نیز کتاب یا صفحه‌ای به نام لوح محفوظ است که هیچ تغییری در آن رخ نمی‌دهد؛
در آیه زیر از هر دو کتاب یاد شده است:
«یَمْحُوا اللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ»«خداوند هر چه را بخواهد محو، و هر چه را بخواهد اثبات می‏کند؛ و امّ الکتاب (لوح محفوظ) نزد اوست»!
طبق این آیه، خداوند در عالم تکوین دو کتاب دارد: یکی کتابی است که هر گاه بخواهد، چیزی را که در آن ثبت ‏شده می‏زداید و یا چیزی را که در آن نیست ثبت می‏کند، یعنی مربوط به تغییراتی است که در قضای الهی حاصل می‏شود و دیگری کتابی است که ریشه‏ی تمام پدیده‏های عالم است و نوشته‏های آن قابل تغییر نیست
در مقابل لوح محفوظ، لوح محو و اثبات قرار دارد که مظهر قدرت مطلقه‌ خداوند است و محتوای این لوح قابل تغییر و دگرگونی و پاک کردن و نوشتن مجدد است. آن‌چه در این لوح نوشته شده صورت تعلیقی و شرطی دارد و به این شکل است که اگر چنین شود چنان خواهد شد و اگر نشود نخواهد شد. علامه مجلسی چنین مثال می‏زند که مثلا برای زید پنجاه سال عمر نوشته شده ولی به این صورت که اگر صله‌ رحم کند، شصت‏ سال خواهد بودو اگر قطع رحم کند، چهل سال خواهد بود پس اگر او صله رحم کرد، در آن کتاب پنجاه سال محو و شصت ‏سال ثبت ‏خواهد شد.
باید دانست که خداوند دو نوع قضا و یا تقدیر دارد یکی قضای حتمی و دیگر قضای تعلیقی و در مثال بالا مرگ زید قضای حتمی و تغییر ناپذیر است ولی زمان مرگ او قضای تعلیقی و قابل تغییر است و گاهی از آن به اجل مسمی و اجل معلق تعبیر می‏شود.

---

در آیه‏ای که مربوط به لوح محو و اثبات است و در آغاز این گفتار آوردیم، عبارت «یَمْحُوا اللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ» به روشنی دلالت دارد که قضای الهی قابل تغییر است و چنین نیست که قضای الهی، قدرت او را محدود کند و او نتواند کاری بر خلاف قضای خودانجام دهد. این مطلب، عقیده‏ یهود را نفی می‏کند که می‏گفتند خداوند جهان را براساس یک سلسله قوانین کلی آفرید و دیگر نمی‏تواند در آن تغییر بدهد و همین قوانین دست ‏خدا را بسته است!
در قرآن کریم از این عقیده باطل یهود که اقتباسی از سخن برخی از فلاسفه‌ یونان است، پاسخ داده شده و در چندین آیه به گستردگی و نامحدود بودن قدرت خدا تاکیدشده است. طبق این آیات، دستان خدا باز است و هر چه را که بخواهد می‏کند و هر روز کار جدیدی از او سر می‏زند:
«وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ وَ لَیَزیدَنَّ کَثیرًا مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیانًا وَ کُفْرًا وَ أَلْقَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلی‏ یَوْمِ الْقِیامَةِ کُلَّما أَوْقَدُوا نارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللّهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی اْلأَرْضِ فَسادًا وَ اللّهُ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدینَ»«و یهود گفتند: دست خدا (با زنجیر) بسته است. دستهایشان بسته باد! و به خاطر این سخن، از رحمت (الهی) دور شوند! بلکه هر دو دست (قدرت) او، گشاده است؛ هر گونه بخواهد، می‏بخشد! ولی این آیات، که از طرف پروردگارت بر تو نازل شده، بر طغیان و کفر بسیاری از آنها می‏افزاید. و ما در میان آن‌ها تا روز قیامت عداوت و دشمنی افکندیم. هر زمان آتش جنگی افروختند، خداوند آن را خاموش ساخت؛ و برای فساد در زمین، تلاش می‏کنند؛ و خداوند، مفسدان را دوست ندارد.»
«إِنَّ اللّهَ یَفْعَلُ ما یُریدُ»«خدا هر چه را اراده کند انجام می‏دهد.»
«یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فی شَأْنٍ‏»«هر آن کس که در آسمان ها و زمین است از او درخواست کمک می‏کند او هر روزی درکاری است‏».
با توجه به این آیات و آیات مشابه دیگر، خداوند همواره در حال انجام کار جدیدی است و بر خلاف عقیده‏ یهود و بعضی از فلاسفه که خدا را مانند یک حاکم معزول می‏دانند که اسیر قوانین خود ساخته است، خدا هر لحظه‏ای می‏تواند قضا و تقدیر نوشته شده را تغییر بدهد و لوح محو و اثبات جایگاه این تغییرهاست.

---

این حقیقت در قرآن کریم به صورت های دیگری هم بیان شده است و در آیاتی از قرآن از تغییر سرنوشت ‏برخی از اشخاص و جامعه‏ها خبر داده و خاطر نشان کرده است که گاهی قضای الهی بر چیزی تعلق گرفته ولی در اثر عوامل خاصی آن قضا تغییر داده شده است. از جمله‏ی این موارد جریان یونس است که هم درباره‏ شخص او و هم درباره‏ قوم او از چنین تغییری خبر داده شده است:
«فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحینَ لَلَبِثَ فی بَطْنِهِ إِلی‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ‏»«و اگر او (یونس) از تسبیح‏گویان نبود، در شکم آن ماهی تا روزی که مردم برانگیخته شوند می‏ماند».
«فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إیمانُها إِلاّ قَوْمَ یُونُسَ لَمّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَتَّعْناهُمْ إِلی‏ حینٍ‏»«پس چرا مردم آبادی ایمان نیاوردند که تا ایمانشان به آنان سودی بدهد(آنها به موقع ایمان نیاوردند) مگر قوم یونس که چون ایمان آوردند، عذاب خواری در زندگی دنیا را از آنان برداشتیم و آنها را تا زمانی معین برخوردار کردیم‏»
علاوه بر چنین آیاتی که درباره‏ شخص یا قوم خاصی نازل شد، در چندین آیه از قرآن به طور کلی تغییر قضای الهی و سرنوشت مردم به وسیله‏ی کارهای خوب یا بد آنها مورد تاکید واقع شده است:
«لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ إِذا أَرادَ اللّهُ بِقَوْمٍ سُوْءًا فَلا مَرَدَّ لَهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ والٍ»« برای انسان، مأمورانی است که پی در پی، از پیش رو، و از پشت سرش او را از فرمان خدا -حوادث غیر حتمی‏- حفظ می‏کنند؛ (امّا) خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملّتی) را تغییر نمی‏دهد مگر آن‌که آنان آن‌چه را در خودشان است تغییر دهند! و هنگامی که خدا اراده سوئی به قومی (بخاطر اعمالشان) کند، هیچ چیز مانع آن نخواهد شد؛ و جز خدا، سرپرستی نخواهند داشت!»
«وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ‏»«واگر مردم آبادی ها ایمان می‏آوردند و پرهیزگاری می‏کردند، برکت‌هایی از آسمان وزمین برای آنان می‏گشودیم ولی تکذیب کردند، پس آنان را به سبب آنچه انجام دادند مؤاخذه نمودیم‏».
همچنین در روایات بسیاری، از تاثیر اعمال خوب یا بد مانند حسن خلق و صله‌ رحم و صدقه دادن و یا گناهان ویژه در سرنوشت انسان و فراخی و تنگی روزی و بلندی و کوتاهی عمر مطالب روشن کننده‏ای آمده است. جایگاه این تغییرات که در قضای الهی صورت می‏گیرد، همان لوح محو و اثبات است و آن کتابی است که حوادث روزمره و اتفاقاتی که برای بشر رخ می‏دهد در آن ثبت‏ شده و شاید در آیاتی که در زیر می‏خوانیم منظور از کتاب همان لوح محو واثبات باشد:
«وَ اللّهُ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْواجًا وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثی‏ وَ لا تَضَعُ إِلاّ بِعِلْمِهِ وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلاّ فی کِتابٍ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللّهِ یَسیرٌ»« خداوند شما را از خاکی آفرید، سپس از نطفه‏ای؛ سپس شما را به صورت زوج‌هایی قرار داد؛ هیچ جنس ماده‏ای باردار نمی‏شود و وضع حمل نمی‏کند مگر به علم او، و هیچ کس عمر طولانی نمی‏کند، یا از عمرش کاسته نمی‏شود مگر این‌که در کتاب (علم خداوند) ثبت است؛ این‌ها همه برای خداوند آسان است.‏».
«ما أَصابَ مِنْ مُصیبَةٍ فِی اْلأَرْضِ وَ لا فی أَنْفُسِکُمْ إِلاّ فی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللّهِ یَسیر»«هیچ مصیبتی (ناخواسته) در زمین و نه در وجود شما روی نمی‏دهد مگر این‌که همه آن‌ها قبل از آن‌که زمین را بیافرینیم در لوح محفوظ ثبت است؛ و این امر برای خدا آسان است!‏»
ما از کیفیت لوح محو و اثبات بی‏خبریم ولی می‏دانیم که آن از جنس قلم و کاغذ معمولی نیست ‏بلکه حقیقتی مانند عرش و کرسی است و در ملکوت عالم جای دارد.

---

آن‌چه مسلم است این است که لوح محفوظ جایگاه و مظهر علم خدا و لوح محو و اثبات مظهر قدرت خداوند است و وجود لوح محو و اثبات، این حقیقت را ثابت می‏کند که هیچ چیزی حتی مقدرات و قضا و قدر و قوانین حاکم بر طبیعت نمی‏تواند قدرت خدا را محدود کند و او همواره و هر لحظه توانایی انجام هر کاری را دارد و این درست مقابل نقطه‏ نظر برخی از فلاسفه و یهود است، همان‏گونه که پیش از این توضیح دادیم.

---

در برخی از روایات در تفسیر آیه‌ شریفه‏:
«یَمْحُوا اللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ‏»که درآغاز آوردیم، تصریح شده است که طبق این آیه قضای الهی قابل تغییر و دگرگونی است و برخی از اعمال خوب یا بد، سرنوشت انسان را تغییر می‏دهد و خداوند هر چه را بخواهد مقدم و آنچه را که بخواهد مؤخر می‏کند و او هر گونه تغییری را که بخواهد می‏دهد:
از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده که او از پیامبر خدا درباره‏ این آیه «یَمْحُوا اللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ‏»پرسید، آن حضرت فرمود:
«لاقرن عینیک بتفسیرها و لاقرن عین امتی بعدی بتفسیرها: الصدقة علی وجهها و بر الوالدین و اصطناع المعروف یحول الشقاء سعاة ویزید فی العمر و یقی مصارع السوء»«چشمان تو را با تفسیر آن روشن خواهم کرد و چشمان امت‏ خود را نیز با تفسیر آن روشن خواهم کرد، صدقه دادن درست و نیکی به پدر و مادر و انجام کار خوب، شقاوت را تبدیل به سعادت می‏کند و بر عمر می‏افزاید و از حوادث بد حفظ می‏کند.»
امام سجاد می فرماید:
«لولا آیة فی کتاب الله لحدثتکم بما کانوبما یکون الی یوم القیامة، فقلت له: ایة آیة؟ قال: قال الله :یَمْحُوا اللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ‏» «اگر آیه‏ای در قرآن نبود شما را از آن‌چه شده وآن‌چه تا روز قیامت ‏خواهد شد خبر می‏دادم. گفتند: کدام آیه؟ فرمود: آیه‏ «یَمْحُوا اللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ‏».

---