• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمد توفیق پاشا

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


توفیقْ پاشا، محمد توفیق (۱۲۶۸- ۱۳۰۹ق/۱۸۵۲-۱۸۹۲م)، پسر ارشد اسماعیل پاشا و ششمین والی مصر از خاندان محمدعلی پاشا و دومین فرمانروای مصر که عنوان «خدیو» داشت. او از ۱۲۹۶ق/ ۱۸۷۹م بر سرزمین‌های نوبه (بخشی از شمال شرقی افریقا که قسمت عمدۀ آن اکنون جزو سودان است)، سودان، کوردوفان و دارفور نیز استیلا یافت.


محمد توفیق در قاهره زاده شد. وی در مدرسه ویژه دربار مصر، به تحصیل علوم رایج و خاصه ادبیات و تاریخ و جغرافیا و زبان‌های عربی، ترکی، فرانسوی و انگلیسی پرداخت.
[۱] زیدان جرجی، تراجم مشاهیر الشرق، ج۱، ص۳۹، قاهره، ۱۹۲۲م.
[۲] رافعی عبدالرحمان، الثورة العرابیة و الاحتلال الانجلیزی، ج۱، ص۳۲، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
[۳] فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۵۶، قاهره، ۱۹۹۵م.
در نوجوانی به ولیعهدی برگزیده شد،
[۴] کرم فؤاد، النظارات و الوزارات المصریة، ج۱، ص۸۱، قاهره، ۱۹۶۹م.
[۵] Vatikiotis, P J, The History of Egypt, Baltimore, ۱۹۸۰، ج۱، ص۱۳۳.
و از ۱۹ سالگی فعـالیت سیـاسـی‌اش را بـا ریـاست «مجلس خصوصی» ــ که به مثابه مجلس وزرا یـا هیئت دولـت بـود ــ آغـاز کـرد.
[۶] رافعی عبدالرحمان، الثورة العرابیة و الاحتلال الانجلیزی، ج۱، ص۳۲، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
[۷] فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۵۶، قاهره، ۱۹۹۵م.
[۸] زیدان جرجی، تراجم مشاهیر الشرق، ج۱، ص۴۰، قاهره، ۱۹۲۲م.

وی در پی سقوط دولت نوبار پاشا، به فرمان پدرش خدیو اسماعیل پاشا در ۱۵ ربیع‌الاول ۱۲۹۶ به نخست‌وزیری منصوب شد؛
[۹] کرم فؤاد، النظارات و الوزارات المصریة، ج۱، ص۸۱، قاهره، ۱۹۶۹م.
[۱۰] Vatikiotis, P J, The History of Egypt, Baltimore, ۱۹۸۰، ج۱، ص۱۳۳.
اما حدود یک ماه بعد برکنار گردید و باز در ۳۰ شعبان همان سال دوباره به این منصب گمارده شد
[۱۱] کرم فؤاد، النظارات و الوزارات المصریة، ج۱، ص۸۱-۸۲، قاهره، ۱۹۶۹م.
[۱۲] کرم فؤاد، النظارات و الوزارات المصریة، ج۱، ص۹۱، قاهره، ۱۹۶۹م.
[۱۳] رافعی عبدالرحمان، عصر اسماعیل، ج۲، ص۱۹۳، قاهره، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
در هیئت دولت او دو وزیر اروپایی (انگلیسی و فرانسوی) نیز دیده می‌شدند که به ترتیب وزارت دارایی و امور عام‌المنفعه را برعهده داشتند
[۱۴] رافعی عبدالرحمان، الثورة العرابیة و الاحتلال الانجلیزی، ج۱، ص۳۲، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
[۱۵] شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۳، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
و از نفوذ و اختیارات بسیاری برخوردار بودند، تا آن‌جا که تصمیمات اکثریت اعضای دولت بدون موافقت آن‌ها اعتبار نداشت
[۱۶] رافعی عبدالرحمان، عصر اسماعیل، ج۲، ص۱۹۳، قاهره، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۱۷] کرم فؤاد، النظارات و الوزارات المصریة، ج۱، ص۸۱، قاهره، ۱۹۶۹م.
به عبارتی دیگر رشته‌های امور دولت در دست این دو تن بود.
[۱۸] Fage, J D, A History of Africa, London, ۱۹۹۷، ج۱، ص۳۷۵.
[۱۹] Vatikiotis, P J, The History of Egypt, Baltimore, ۱۹۸۰، ج۱، ص۱۳۳.

در نتیجه سیاست‌های تجددخواهانه اسماعیل پاشا، تمایل او به تشکیل دولتی ملی، وضع مالیات‌های گوناگون برای تأمین پرداخت بدهی‌های خارجی، و از سوی دیگر تمایل روزافزون دولت‌های انگلیس و فرانسه به دخالت در امور داخلی مصر
[۲۰] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۸۷-۸۸.
[۲۱] شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۳، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
[۲۲] مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، دانش‌نامه بزرگ اسلامی، ج۸، ص۶۶۱
، موجب فشار این دولت‌ها بر عبدالحمید دوم سلطان عثمانی، برای عزل اسماعیل‌پاشا گردید
[۲۳] مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، دانش‌نامه بزرگ اسلامی، ج۸، ص۶۶۱.
سرانجام کوشش‌های آن‌ها به ثمر رسید و به دستور سلطان، اسماعیل عزل، و پسرش محمدتوفیق پاشا، با عنوان خدیو در ۶ رجب ۱۲۹۶ق/۲۶ ژوئن ۱۸۷۹م به حکومت مصر رسید
[۲۴] رافعی عبدالرحمان، الثورة العرابیة و الاحتلال الانجلیزی، ج۱، ص۳۲، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
[۲۵] زیدان جرجی، تراجم مشاهیر الشرق، ج۱، ص۴۰، قاهره، ۱۹۲۲م.
[۲۶] شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۳، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
[۲۷] مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، دانش‌نامه بزرگ اسلامی، ج۸، ص۶۶۱.
[۲۸] Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۱۷۳.


دوران فرمانروایی ۱۳ ساله توفیق‌پاشا از بحرانی‌ترین ادوار تاریخ معاصر محسوب می‌شود. دخالت فزون از حد اروپاییان در امور داخلی مصر به‌خصوص نظارت و دخالت در مسائل مالی و سیاسی توسط آنان، اختیارات و اقتدار توفیق را محدود ساخته بود. وی که «خدیوی» خود را، به‌رغم خواست سلطان، مدیون دو دولت اروپایی می‌دانست، سیاست‌های کشور و مقدرات آن را بیش از پیش تحت نفوذ این دولت‌ها قرار داد
[۲۹] شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۳، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
[۳۰] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
[۳۱] Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۱۷۳.
چنان‌که تحت فشار همان‌ها قانون پرداخت تضمینی بدهی‌های خارجی را پذیرفت و بدین ترتیب همه درآمد کشور صرف استهلاک آن وام‌ها شد، به گونه‌ای که می‌توان گفت کشور تحت نظارت بیگانگان قرار گرفت.
[۳۲] شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۳، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
[۳۳] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
[۳۴] Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۱۷۳.

ازدیاد بحران، فشار بر افسران و مأموران مصری و محدود ساختن ورود آنان به دستگاه‌های دولتی، افزایش روزافزون ثروت اشراف زمین‌دار، بانکداران و بازرگانان خارجی، و فقر مردم مصر، موجب انتقاد از سیاست‌های دولتِ توفیق‌پاشا و واکنش روشنفکران و ملی‌گرایان مصری شد
[۳۵] شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۳، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
[۳۶] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
[۳۷] Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۳۳.
و حتی یونانیان، ارامنه و سوری‌های مقیم مصر نیز ــ که ثروتی اندوخته بودند ــ به صف مخالفان پیوستند.
[۳۸] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.


اندیشه مخالفت بانفوذ اروپاییان روزبه‌روز تقویت می‌شد. شعار «مصر از آنِ مصری‌هاست» که ناپلئون آن را مطرح کرده بود، شمار بسیاری را به خود جذب کرد و برای دفاع از کیان و کرامت ملت مصر، جمعیت و تشکیلاتی سیاسی موسوم به «وطنی» یا «جمعیت وطنیه» یا «حزب الوطنی» پدید آوردند.
[۳۹] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۱.
[۴۰] رافعی عبدالرحمان، عصر اسماعیل، ج۲، ص۱۹۹-۲۰۰، قاهره، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۴۱] صبری محمد، تاریخ مصر من محمدعلی الی العصر الحدیث، ج۱، ص۱۸۹، قاهره، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
به این ترتیب مخالفت با توفیق پاشا که در واقع بازیچه‌ای در دست انگلیس و فرانسه بود،
[۴۲] Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۳۳.
هر روز بیش‌تر می‌شد. نخستین قدرت‌نمایی وطنیون در ربیع‌الاول ۱۲۹۸/ فوریۀ ۱۸۸۱ ظاهر شد. آنان به اخراج افسران مصری از ارتش توسط رفقی‌پاشا ــ وزیر جنگ ــ اعتراض کردند و خواستار عزل او شدند.
[۴۳] فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۵۹، قاهره، ۱۹۹۵م.
[۴۴] صبری محمد، تاریخ مصر من محمدعلی الی العصر الحدیث، ج۱، ص۱۹۰، قاهره، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
[۴۵] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۱.
رهبری نظامیان ناراضی را احمد عرابی پاشا، از امرای ارتش برعهده داشت.
[۴۶] شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۳، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
[۴۷] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
[۴۸] فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۵۹-۶۰، قاهره، ۱۹۹۵م.
[۴۹] Oliver, R and A، ج۱، ص۸۸.

مقاومت خدیو و ریاض‌پاشا نخست‌وزیر در برابر خواست نظامیان و دستور توقیف عرابی‌پاشا موجب قیام افسران شد.
[۵۰] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
[۵۱] فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۵۹-۶۰، قاهره، ۱۹۹۵م.
سرانجام درخواست عرابی‌پاشا پذیرفته شد؛ وزیر جنگ از مقام خود برکنار گردید و عرابی‌پاشا نیز مأمور اصلاحات در ارتش شد.
[۵۲] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
پس از آن قیام‌کنندگان در مخالفت با خدیو محمدتوفیق، خواستار عزل دولت ریاض‌پاشا، تشکیل مجلس نمایندگان و افزایش نفرات سپاه شدند.
[۵۳] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
[۵۴] فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۶۰-۶۱، قاهره، ۱۹۹۵م.


عرابی‌پاشا با اعتماد به پشتیبانی ارتش، به‌تدریج به فرمانروای واقعی مصر تبدیل شد.
[۵۵] Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۳۳.
خدیو که از کمک باب عالی مأیوس شده بود، بار دیگر برای رفع بحران و تثبیت موقعیت خود به حامیان غربی‌اش (انگلیس و فرانسه) متوسل شد.
[۵۶] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۱-۹۲.
در این میان درگیری میان یک مصری با فردی خارجی که اهل جزیره مالت بود، به نزاع میان مصری‌ها و خارجی‌ها تبدیل شد و به کشته شدن ۴۰ نفر انجامید.
[۵۷] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۴.
[۵۸] فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۶۷، قاهره، ۱۹۹۵م.
در پی این رویداد ناوهای جنگی انگلیس و فرانسه به سواحل اسکندریه وارد شدند. دریاسالار سیمور، فرمانده ناوگان، از حکومت عثمانی خواست نظم و امنیت را به مصر بازگرداند و مصریان را از ساختن استحکامات نظامی باز دارد.
[۵۹] صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، قاهره، ۱۹۹۵م.
[۶۰] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۶.
[۶۱] شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۴، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
چون دولت عثمانی کاری از پیش نبرد، بحران تشدید شد و ناوهای نظامی انگلیسی استحکامات بندر اسکندریه را در شوال ۱۲۹۹
[۶۲] شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۴، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
[۶۳] Oliver, R and A، ج۱، ص۸۸.
[۶۴] Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۳۵.
بمباران کردند. مصریان به پاسخ برخاستند و ۱۰ ساعت میان دو گروه جنگ ادامه داشت، آن‌گاه نیروهای انگلیسی در اسکندریه پیاده شدند و جنگ با نیروهای عرابی‌پاشا را ادامه دادند و آن‌ها را در تل‌الکبیر عقب راندند.
[۶۵] Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۳۵.
[۶۶] Fage, J D, A History of Africa, London, ۱۹۹۷، ج۱، ص۳۷۵.
[۶۷] فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۶۸-۶۹، قاهره، ۱۹۹۵م.
[۶۸] شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۴، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
[۶۹] Oliver, R and A، ج۱، ص۸۸.
پس از این رویداد که در ۲۹ شوال ۱۲۹۹ق/۱۳ سپتامبر ۱۸۸۲م رخ داد، دولت بریتانیا سلطه خود را بر مصر تثبیت کرد و اداره امور مصر عملاً به دست لرد کرومر انگلیسی افتاد.
[۷۰] Fage, J D, A History of Africa, London, ۱۹۹۷، ج۱، ص۳۷۶.
[۷۱] شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۵، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
پس از این حادثه عرابی‌پاشا و گروهی از یارانش زندانی شدند
[۷۲] Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۳۵.
[۷۳] رافعی عبدالرحمان، الثورة العرابیة و الاحتلال الانجلیزی، ج۱، ص۴۰۷- ۴۰۸، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
[۷۴] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۸.
و خدیوتوفیق که از پایتخت خارج شده بود، به قاهره بازگشت
[۷۵] Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۳۵.
[۷۶] رافعی عبدالرحمان، الثورة العرابیة و الاحتلال الانجلیزی، ج۱، ص۴۰۷- ۴۰۸، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
[۷۷] Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۸.
.

به‌رغم وابسته بودن توفیق‌پاشا به دولت اروپایی و ضعف در حکومت، او را به وطن‌دوستی، مردم‌داری، توجه به نشر فرهنگ، توسعه عمران و آبادی و سایر امور عام‌المنفعه ستوده‌اند.
[۷۸] زیدان جرجی، تراجم مشاهیر الشرق، ج۱، ص۴۰-۴۲، قاهره، ۱۹۲۲م.
[۷۹] فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۵۷-۵۹، قاهره، ۱۹۹۵م.
توفیق پاشا در اوایل حکومت با سیدجمال‌الدین اسدآبادی (افغانی) روابط بسیار نزدیک داشت، چنان‌که سیدجمال با انتقاد از روش حکومت پدرش اسماعیل، او را به دادن آزادی، وضع قانون، تشکیل مجلس نمایندگان و ایجاد حکومت مشروطه تشویق می‌کرد؛ اما خدیو سپس سیدجمال را به سبب تأثیر افکارش بر جامعه مصر، از این کشور تبعید کرد.
[۸۰] شبیکه مکی، تاریخ شعوب وادی النیل، ج۱، ص۵۶۰-۵۶۴، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.

توفیق در حلوان درگذشت. جنازه او را به قاهره آوردند و در آرامگاه خانوادگی‌اش به خاک سپردند.
[۸۱] فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۶۹، قاهره، ۱۹۹۵م.


(۱) رافعی عبدالرحمان، الثورة العرابیة و الاحتلال الانجلیزی، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
(۲) رافعی عبدالرحمان، عصر اسماعیل، قاهره، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۳) زیدان جرجی، تراجم مشاهیر الشرق، قاهره، ۱۹۲۲م.
(۴) شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
(۵) شبیکه مکی، تاریخ شعوب وادی النیل، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۶) صبری محمد، تاریخ مصر من محمدعلی الی العصر الحدیث، قاهره، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
(۷) فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، قاهره، ۱۹۹۵م.
(۸) کرم فؤاد، النظارات و الوزارات المصریة، قاهره، ۱۹۶۹م.
(۹) Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳.
(۱۰) Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰-۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴.
(۱۱) Oliver, R and A.
(۱۲) Fage, J D, A History of Africa, London, ۱۹۹۷.
(۱۳) Atmore, Africa Since ۱۸۰۰, Cambridge, ۱۹۷۴.
(۱۴) Vatikiotis, P J, The History of Egypt, Baltimore, ۱۹۸۰.

۱. ↑ زیدان جرجی، تراجم مشاهیر الشرق، ج۱، ص۳۹، قاهره، ۱۹۲۲م.
۲. ↑ رافعی عبدالرحمان، الثورة العرابیة و الاحتلال الانجلیزی، ج۱، ص۳۲، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
۳. ↑ فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۵۶، قاهره، ۱۹۹۵م.
۴. ↑ کرم فؤاد، النظارات و الوزارات المصریة، ج۱، ص۸۱، قاهره، ۱۹۶۹م.
۵. ↑ Vatikiotis, P J, The History of Egypt, Baltimore, ۱۹۸۰، ج۱، ص۱۳۳.
۶. ↑ رافعی عبدالرحمان، الثورة العرابیة و الاحتلال الانجلیزی، ج۱، ص۳۲، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
۷. ↑ فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۵۶، قاهره، ۱۹۹۵م.
۸. ↑ زیدان جرجی، تراجم مشاهیر الشرق، ج۱، ص۴۰، قاهره، ۱۹۲۲م.
۹. ↑ کرم فؤاد، النظارات و الوزارات المصریة، ج۱، ص۸۱، قاهره، ۱۹۶۹م.
۱۰. ↑ Vatikiotis, P J, The History of Egypt, Baltimore, ۱۹۸۰، ج۱، ص۱۳۳.
۱۱. ↑ کرم فؤاد، النظارات و الوزارات المصریة، ج۱، ص۸۱-۸۲، قاهره، ۱۹۶۹م.
۱۲. ↑ کرم فؤاد، النظارات و الوزارات المصریة، ج۱، ص۹۱، قاهره، ۱۹۶۹م.
۱۳. ↑ رافعی عبدالرحمان، عصر اسماعیل، ج۲، ص۱۹۳، قاهره، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۱۴. ↑ رافعی عبدالرحمان، الثورة العرابیة و الاحتلال الانجلیزی، ج۱، ص۳۲، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
۱۵. ↑ شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۳، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
۱۶. ↑ رافعی عبدالرحمان، عصر اسماعیل، ج۲، ص۱۹۳، قاهره، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۱۷. ↑ کرم فؤاد، النظارات و الوزارات المصریة، ج۱، ص۸۱، قاهره، ۱۹۶۹م.
۱۸. ↑ Fage, J D, A History of Africa, London, ۱۹۹۷، ج۱، ص۳۷۵.
۱۹. ↑ Vatikiotis, P J, The History of Egypt, Baltimore, ۱۹۸۰، ج۱، ص۱۳۳.
۲۰. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۸۷-۸۸.
۲۱. ↑ شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۳، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
۲۲. ↑ مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، دانش‌نامه بزرگ اسلامی، ج۸، ص۶۶۱
۲۳. ↑ مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، دانش‌نامه بزرگ اسلامی، ج۸، ص۶۶۱.
۲۴. ↑ رافعی عبدالرحمان، الثورة العرابیة و الاحتلال الانجلیزی، ج۱، ص۳۲، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
۲۵. ↑ زیدان جرجی، تراجم مشاهیر الشرق، ج۱، ص۴۰، قاهره، ۱۹۲۲م.
۲۶. ↑ شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۳، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
۲۷. ↑ مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، دانش‌نامه بزرگ اسلامی، ج۸، ص۶۶۱.
۲۸. ↑ Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۱۷۳.
۲۹. ↑ شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۳، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
۳۰. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
۳۱. ↑ Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۱۷۳.
۳۲. ↑ شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۳، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
۳۳. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
۳۴. ↑ Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۱۷۳.
۳۵. ↑ شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۳، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
۳۶. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
۳۷. ↑ Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۳۳.
۳۸. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
۳۹. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۱.
۴۰. ↑ رافعی عبدالرحمان، عصر اسماعیل، ج۲، ص۱۹۹-۲۰۰، قاهره، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۴۱. ↑ صبری محمد، تاریخ مصر من محمدعلی الی العصر الحدیث، ج۱، ص۱۸۹، قاهره، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
۴۲. ↑ Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۳۳.
۴۳. ↑ فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۵۹، قاهره، ۱۹۹۵م.
۴۴. ↑ صبری محمد، تاریخ مصر من محمدعلی الی العصر الحدیث، ج۱، ص۱۹۰، قاهره، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
۴۵. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۱.
۴۶. ↑ شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۳، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
۴۷. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
۴۸. ↑ فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۵۹-۶۰، قاهره، ۱۹۹۵م.
۴۹. ↑ Oliver, R and A، ج۱، ص۸۸.
۵۰. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
۵۱. ↑ فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۵۹-۶۰، قاهره، ۱۹۹۵م.
۵۲. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
۵۳. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۰.
۵۴. ↑ فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۶۰-۶۱، قاهره، ۱۹۹۵م.
۵۵. ↑ Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۳۳.
۵۶. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۱-۹۲.
۵۷. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۴.
۵۸. ↑ فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۶۷، قاهره، ۱۹۹۵م.
۵۹. ↑ صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، قاهره، ۱۹۹۵م.
۶۰. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۶.
۶۱. ↑ شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۴، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
۶۲. ↑ شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۴، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
۶۳. ↑ Oliver, R and A، ج۱، ص۸۸.
۶۴. ↑ Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۳۵.
۶۵. ↑ Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۳۵.
۶۶. ↑ Fage, J D, A History of Africa, London, ۱۹۹۷، ج۱، ص۳۷۵.
۶۷. ↑ فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۶۸-۶۹، قاهره، ۱۹۹۵م.
۶۸. ↑ شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۴، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
۶۹. ↑ Oliver, R and A، ج۱، ص۸۸.
۷۰. ↑ Fage, J D, A History of Africa, London, ۱۹۹۷، ج۱، ص۳۷۶.
۷۱. ↑ شاو ا جو ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۲، ص۳۳۵، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۱ش.
۷۲. ↑ Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۳۵.
۷۳. ↑ رافعی عبدالرحمان، الثورة العرابیة و الاحتلال الانجلیزی، ج۱، ص۴۰۷- ۴۰۸، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
۷۴. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۸.
۷۵. ↑ Morsy, M, North Africa ۱۸۰۰،۱۹۰۰) A Survey from the Nile Valley to the Atlantic) , London, ۱۹۸۴، ج۱، ص۲۳۵.
۷۶. ↑ رافعی عبدالرحمان، الثورة العرابیة و الاحتلال الانجلیزی، ج۱، ص۴۰۷- ۴۰۸، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
۷۷. ↑ Karal, E Z, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۳، ج۸، ص۹۸.
۷۸. ↑ زیدان جرجی، تراجم مشاهیر الشرق، ج۱، ص۴۰-۴۲، قاهره، ۱۹۲۲م.
۷۹. ↑ فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۵۷-۵۹، قاهره، ۱۹۹۵م.
۸۰. ↑ شبیکه مکی، تاریخ شعوب وادی النیل، ج۱، ص۵۶۰-۵۶۴، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۸۱. ↑ فهمی زکی، صفوة العصر فی تاریخ و رسوم مشاهیر رجال مصر، ج۱، ص۶۹، قاهره، ۱۹۹۵م.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد توفیق پاشا»، شماره۶۱۸۲.    



جعبه ابزار